Gouverneur Wilson Witzel van Rio de Janeiro heeft één doel voor ogen wanneer hij zwaarbewapende helikopterpatrouilles boven de uitgestrekte favela’s van zijn staat laat vliegen.
“We zullen orde brengen in dit huis,” zegt de Braziliaanse rechtse rakker, geflankeerd door militaire politie met aanvalsgeweren, in een van zijn livestreamvideo’s die hij op sociale media heeft geplaatst. “Maak een einde aan dit banditisme dat onze prachtige stad terroriseert.”
Door de politiemoorden, bende-moorden en willekeurige schietpartijen, meldt de staat aan zee een moordcijfer van 39 doden per 100.000 mensen, hoger dan het landelijke cijfer van 27 per 100.000 – een niveau zelf extreem hoog naar internationale maatstaven. Rio is een symbool geworden van de veiligheidsuitdaging die de rechtse president van Brazilië, Jair Bolsonaro, die van wapens houdt, heeft beloofd aan te pakken.
Het cijfer markeert een sprong van een dieptepunt van 23,6 doden per 100.000 in 2015, toen de stad, in volle voorbereiding op de Olympische Spelen van 2016, een reeks innovatieve maar dure strategieën inzette om de moorden te stoppen.
Op ongeveer 250 mijl ten zuiden van Rio de Janeiro, kon de situatie niet meer anders zijn: Minder dan 20 jaar geleden was São Paulo nog gastheer van hevige vuurgevechten, maar nu wordt het beschouwd als een oase van rust. In de grootste deelstaat van Brazilië, gemeten naar bijdrage aan het bruto binnenlands product, werd vorig jaar een moordcijfer van ongeveer 10 per 100.000 genoteerd, het laagste van het land. Alleen al in de stad is het aantal moorden sinds 2001 met bijna 90 procent gedaald.
De omvang van de daling van geweldsmisdrijven in São Paulo is adembenemend.
Robert Muggah, onderzoeksdirecteur, Igarapé Institute
De uiteenlopende fortuinen van de twee beroemdste staten van het land hebben criminologen, politici en deskundigen ertoe aangezet zich af te vragen waarom dit is gebeurd en welke lessen Rio kan leren van de grootste stad van Brazilië, zijn rivaal op het nationale toneel.
“De omvang van São Paulo’s daling van geweldsmisdrijven is adembenemend,” zegt Robert Muggah, onderzoeksdirecteur bij het Igarapé Instituut, een op veiligheid gerichte denktank in Rio de Janeiro. “Rio de Janeiro’s schommelende moordcijfers zijn niet minder verbluffend.”
Een “sleutelfactor” in het succes van São Paulo is aanhoudende investering in openbare veiligheid geweest, zegt Muggah. “Opeenvolgende gouverneurs en secretarissen van openbare veiligheid hebben prioriteit gegeven aan toezicht op de militaire en civiele politie, opleiding en training van nieuwe rekruten en een slimmere inzet van bestaande middelen.” Betere coördinatie tussen de civiele en militaire politie heeft ook geholpen, zegt hij.
“Het is een historisch goed geleide regering,” zegt João Doria, gouverneur van São Paulo, die onderstreept hoe opeenvolgende leiders de staat door moeilijke tijden hebben geloodst, waaronder een recessie van twee jaar die pas in 2017 eindigde.
In tegenstelling daarmee verklaarde Rio zich in 2016 failliet in de nasleep van het beruchte Lava Jato (Car Wash) corruptieschandaal dat scores van senior zakenlieden en politici betrok en de economie van de staat tot een schokkende stilstand bracht. De fondsen droogden op en de staat bezuinigde op initiatieven, zoals de community policing-programma’s die, zij het controversieel, waren gecrediteerd voor het verminderen van het dodental.
“Rio de Janeiro is geteisterd door aanzienlijke politieke schandalen, economische verslechtering en een ineenstorting van staats- en gemeentelijk leiderschap. Innovatieve strategieën om de gewelddadige criminaliteit sinds 2008 terug te dringen, werden ofwel voortijdig afgebroken of ontmanteld wegens gebrek aan middelen,” zegt Muggah.
Deze bezuinigingen maakten de heropleving van criminele bendes mogelijk, evenals de verspreiding van militiegroepen die worden geleid door voormalige politieagenten. De milities hebben zich uitgebreid om de ruimte op te vullen die de staat heeft achtergelaten – ze persen lokale bedrijven af, domineren de markt voor informeel lokaal vervoer, de verkoop van commerciële en residentiële eigendommen en meer.
“Er is geen staat meer. De wet van de jungle is de wet,” zegt Bruno Paes Manso, een expert op het gebied van georganiseerde misdaad aan de Universiteit van São Paulo. “Aanklagers schatten dat 40% van de staat Rio de Janeiro wordt bestuurd door milities.”
Vertegenwoordigers en vrienden rouwen om Ana Cristina da Conceicao, 42, en haar moeder, Marlene Maria da Conceicao, 76. De twee vrouwen werden gedood door verdwaalde kogels tijdens een vuurgevecht tussen de politie en drugshandelaars in Rio de Janeiro.
Bron Mauro Pimentel/AFP/Getty
De betere economische resultaten van Sao Paulo zijn niet de enige reden voor de verbeterde veiligheid. De toenemende professionalisering van de georganiseerde misdaad heeft ook een rol gespeeld. Terwijl Rio de thuisbasis is van een handvol strijdende bendes – zoals het bloedige Comando Vermelho, of Rode Commando – en milities, wordt het criminele landschap in São Paulo gedomineerd door één speler – het Primeiro Comando da Capital, of PCC.
Ontstaan in het begin van de jaren ’90, floreerde het PCC in de overvolle gevangenissen van São Paulo, waar het fungeerde als een soort vakbond voor gevangenen tegen de brutaliteit van de bewakers. Met de verspreiding van mobiele telefoons in het begin van de jaren 2000, maakte de groep snel gebruik van de technologie, evenals van haar enorme netwerk van veroordeelden en ex-gedetineerden, om drugs te verkopen, waaronder cocaïne en crackcocaïne.
De PCC zag in dat geweld slecht was voor de zaken en alleen maar politiecontroles aantrok, dus koos het voor een “professionelere manier”, zegt Manso, die schetst hoe de 30.000 leden tellende bende een gestructureerd systeem opzette voor de verkoop van narcotica, meestal via WhatsApp. “São Paulo is vandaag de dag de minst gewelddadige staat, maar het is de belangrijkste markt voor drugs,” merkt hij op.
In São Paulo, “hebben we een monopolie. Er is geen oorlog omdat we een monopolie hebben in de georganiseerde misdaad,” zegt Renato Sérgio de Lima, voorzitter van het Braziliaanse Forum voor Openbare Veiligheid.
Ondertussen is Witzel’s helikoptermissie slechts de laatste herhaling van een bekende act voor de inwoners van Rio de Janeiro.
Tussen februari en december vorig jaar stuurde het Braziliaanse leger duizenden troepen om de orde te handhaven in de favela’s van de staat. De inzet had echter weinig effect op het aantal moorden. Over het geheel genomen stijgt het aantal Brazilianen dat door de politie wordt gedood – een stijging van bijna 20 procent ten opzichte van het jaar daarvoor.
“In Brazilië heerst een sterk gevoel dat geweld een oplossing is, geen probleem; dat als je orde wilt, je geweld nodig hebt,” zegt Manso. “Maar de mensen die in de favela’s wonen, willen niet vernederd worden door het leger of de staat. Als je ze als vijanden behandelt, zullen ze zich tegen de staat organiseren, ze zullen de staat als hun vijand zien.”
Aanvullende verslaggeving door Carolina Unzelte in São Paulo.