Zo’n 5000 jaar geleden wisselden Sumeriërs 30 geiten van eigenaar. Om de transactie vast te leggen, werd een kwitantie in een kleiplaatje gekerfd, ongeveer zo groot als een Post-it. Eenvoudige geometrische tekens gaven het vee en de leverancier aan. De inkepingen van cirkels en halve cirkels gaven de uitgewisselde hoeveelheid aan.
Stelt u zich eens voor hoe verbaasd deze mensen zouden zijn als ze hoorden dat hun kwitantie nu in een museum wordt bewaard.
Dat komt omdat het etiket een van de vroegste teksten is van het oudst bekende schrijfsysteem, het Mesopotamische spijkerschrift, dat rond 3200 v. Chr. is ontwikkeld in het gebied van het huidige Irak. Zoals de meeste overgeleverde verslagen uit die tijd, is het economisch van aard, en ongeveer net zo boeiend als een chequeboekje. Maar het interessante is niet wat er in deze vroege teksten stond. Maar hoe ze tot stand kwamen.
Deze vroege teksten roepen de vraag op: Hoe werd het schrift uitgevonden?
Die vraag heeft tenminste vier antwoorden, want het schrift werd in de geschiedenis van de mensheid tenminste viermaal onafhankelijk uitgevonden: in het oude Mesopotamië, Egypte, China en Meso-Amerika. De schriften van deze beschavingen worden als ongerept beschouwd, of van de grond af ontwikkeld door samenlevingen zonder blootstelling aan andere geletterde culturen. Alle andere schriftsystemen zouden naar deze vier zijn gemodelleerd, of tenminste naar het idee ervan.
Met toekomstig onderzoek zou het aantal ongerepte schriften kunnen afnemen, als archeologen bewijs vinden dat een van deze culturen het idee van het schrift van elkaar heeft afgekeken (waarschijnlijk Mesopotamië en Egypte, vanwege de geografie). En het aantal zou kunnen toenemen, als andere oude symbolen ontcijferd worden en bewezen wordt dat zij echt schrift zijn. Maar zoals het er nu voorstaat, geloven de meeste geleerden dat alleen deze vier schriften een onafhankelijke oorsprong hadden.
De stappen naar het ware schrift
Waarachtige schrijfsystemen gebruiken grafische symbolen om spraak ondubbelzinnig weer te geven. Ze stellen geletterde mensen in staat om alles te schrijven wat ze kunnen zeggen, en het te laten lezen zoals bedoeld.
Botten van vindplaatsen uit de Steentijd van meer dan 10.000 jaar oud zijn gevonden met opeenvolgende insnijdingen, die volgens sommige archeologen tellingen waren, waarbij gebeurtenissen zoals succesvolle jachtpartijen of maanfasen werden bijgehouden. (Credit: Overmann 2016 Quaternary International 405)
Lang voor het echte schrift – tekens die spraak vertegenwoordigen – legden mensen ideeën en informatie op andere manieren vast. Ze maakten bijvoorbeeld tekeningen om gebeurtenissen weer te geven of gebruikten talies om terugkerende zaken bij te houden. En vandaag, lang na het ontstaan van het echte schrift, zijn er alternatieve systemen zoals muzieknotatie, wiskundige symbolen en de cartooneske instructies voor het bouwen van IKEA-meubels.
Deze systemen brengen bepaalde concepten efficiënter of effectiever over dan het schrift dat zou kunnen. Maar ze zijn beperkt tot bepaalde soorten informatie, en transcriberen spraak niet woord-voor-woord. We zouden het IKEA-bureau op dezelfde manier kunnen (proberen te) bouwen, maar twee mensen zouden niet precies dezelfde woorden gebruiken om de stappen te beschrijven (of scheldwoorden om de misstappen aan te geven).
Misschien zullen wetenschappers dit schrift ooit begrijpen.
Het revolutionaire idee om tekens te hebben die spraak weergeven, ontstond in verschillende culturen en op verschillende tijdstippen: rond 3200 v. Chr. in Mesopotamië en Egypte, rond 1200 v. Chr. in China en rond 400 v. Chr. in Meso-Amerika. Hoewel de geschiedenis van deze schriften verschilt, hebben zij in grote lijnen vergelijkbare ontwikkelingsfasen doorgemaakt.
De oudste bewaard gebleven teksten zijn afkomstig uit zeer specifieke contexten, zoals economische transacties in Mesopotamië en waarzeggingsrituelen in China. De eerste karakters waren voornamelijk pictografische tekens, die precies weergaven waarnaar ze verwezen. In het oude Chinese schrift bijvoorbeeld werd “vis” weergegeven door een herkenbare afbeelding van een vis. Sommige tekens werden ook ontleend aan reeds bestaande symbolische systemen, zoals emblemen, penningen en motieven in aardewerk, waarmee de mensen al vertrouwd waren.
Hoe spijkerschrifttekens in de loop der tijd minder iconisch en meer gestileerd werden. (Credit: Lawrence Lo)
Mettertijd werden de iconische tekens meer gestileerd, zodat ze gemakkelijker te schrijven waren, maar minder leken op hun referent object of actie. Dat “vis”-teken werd geleidelijk minder visachtig en kreeg uiteindelijk zijn huidige vorm: 魚, een gekruist vakje met een haak bovenaan en vier streepjes eronder.
Hoe verschillende Chinese karakters zich in de loop der tijd ontwikkelden tot hun huidige vormen.
In een andere cruciale stap gingen sommige karakters klanken aanduiden, in plaats van afzonderlijke, volledige woorden (hoewel de mate en het tempo waarin fonetische symbolen hele-woord-tekens vervingen, verschilt tussen de schriften). Deze overgang werd vergemakkelijkt door het rebus-principe: het verwisselen van een woord dat moeilijk grafisch weer te geven is voor zijn homoniem, zoals het gebruik van het plaatje van een “oog” om “ik” weer te geven. Om tekens met meerdere betekenissen van elkaar te onderscheiden, voegden de systemen ook semantische markeringen toe die delen van de spraak aanduidden en contextuele aanwijzingen gaven.
Door eeuwen van innovatie gingen de schriften uiteindelijk zo ver dat ze spraak konden transcriberen. Dit stuwde het schrift oneindig veel verder dan zijn oorspronkelijke functies, tot een instrument dat in staat was geschiedenis, literatuur en berichten vast te leggen – alle inhoud die onze bibliotheken, notities en tekstbestanden vandaag de dag vullen.
Opgevolgd en gewijzigd door naburige culturen, bleven deze schriften meer dan een millennium bestaan. Terwijl de systemen van Mesopotamië, Egypte en Meso-Amerika uiteindelijk uitstierven, is het Chinese systeem meer dan 3000 jaar ononderbroken in gebruik gebleven.
Dat is het algemene verhaal van het schrift, zoals verteld door de ongerepte schriften. Vervolgens bekijken we hoe hun oorsprong verschilt en wat archeologen uit de vroegste teksten hebben kunnen afleiden.