Wat is een scheepsboegbeeld?

De geschiedenis van de scheepsbouw gaat terug tot de Middeleeuwen toen de zeilboten werden gemaakt door de houten planken aan elkaar te bevestigen. Sindsdien heeft het proces van het bouwen van een schip immense transformaties ondergaan, waarbij uiteindelijk moderne superjachten en cruiseschepen werden gebouwd. Maar zelfs in de moderne tijd blijft de bouw van een schip een ingewikkeld en langdurig proces dat verschillende interessante productiestadia omvat, van het leggen van de kiel tot de doop. Onder hen, de decoratie van schepen, vooral van de luxe cruiseschepen in deze dagen, vertegenwoordigt een van de fascinerende elementen van de scheepsbouw. In de vroegere dagen van de scheepsbouw was men echter getuige van de immense aanwezigheid van verschillende vormen van versieringen en houtsnijwerk aan schepen, waaronder de scheepsboegkoppen.

Het scheepsboegbeeld, dat populair was tussen de 16e en de 20e eeuw, is een gesneden houten versiering die zich op de boeg van schepen bevindt. De scheepsboegbeelden vormden het hoogtepunt van de antieke scheepsbouw en architectuur totdat zij door de ontwikkelingen in de scheepsbouw en architectuur overbodig werden. Toch kunnen deze versieringen worden beschouwd als opmerkelijke overblijfselen van de maritieme geschiedenis. Een boegbeeld, dat hoofdzakelijk van hout was gemaakt, vertegenwoordigde prominent het voorste deel van het schip en droeg bij tot een unieke identiteit van het schip zelf. Het werkelijke motief achter het plaatsen van een gebeeldhouwd boegbeeld op de boeg van een schip blijft onzeker. Maar het is een vaststaand feit dat deze versieringen historisch werden gebruikt met de overtuiging dat deze iconen een sterke magische of religieuze betekenis hebben.

De oorsprong en het gebruik van scheepsboegbeelden

De oorsprong van het boegbeeld of een gelijkaardige versiering gaat terug tot duizenden jaren geleden, tot bij de oude Grieken of nog verder. Het vroegste gebruik van het houten beeld zou door de Phoeniciërs en later door de Egyptenaren zijn gemaakt, hoewel de werkelijke jaren onbekend zijn. Het gebruik van boegbeelden kwam naar verluidt in zwang met de galjoenen, die van de 15e tot de 18e eeuw werden gebruikt. Van de Feniciërs en de Egyptenaren is de traditie overgegaan op de Oosterlingen en de Europeanen, in de bloeitijd van de 13e eeuw, en tot het laatste restje van de traditie in het begin van de 20e eeuw. Het is in deze tijd dat het eigenlijke doel van het boegbeeld enigszins begon af te dwalen en te variëren. En tijdens de barok was het uitvoerig ontworpen houtsnijwerk een gebruikelijk tafereel op de schepen van hoge rang.

Volgens historische documenten werden op de schepen die in de Griekse oudheid werden gebouwd, aan weerszijden van de boeg ogen geschilderd en later namen de Romeinen dit idee over om boegbeelden op de boeg van een schip aan te brengen. De architectonische subtiliteit van de houtsnijders en de daaruit voortvloeiende schoonheid van de boegbeelden leidden ertoe dat zij een op zichzelf staande entiteit werden, waar eens bescherming het enige motto van dit houtsnijwerk was. Voor ongeletterde en ongeschoolde zeelieden werden deze boegbeelden het pseudoniem van het schip. Zo werden de schepen in veel gevallen geïdentificeerd, gelabeld en bekend door de boegbeelden op de schepen in plaats van door hun naam zelf. Evenzo hadden de boegbeelden op de marineschepen tot doel de rijkdom en de macht van de eigenaar te tonen.

De boegbeelden waren een gebeeldhouwde voorstelling van de geest van het schip, in de vorm van mensen, beesten of mythologische figuren. De eigenlijke bedoeling van het aanbrengen van een scheepsboegbeeld door de Egyptische en Phoenicische zeevaarders, de nabootsing van respectievelijk heilige vogels en paarden, was het verzekeren van absolute bescherming voor het schip en zijn bemanning. De getande en insectenogige boegbeelden die op de Vikingschepen werden gebruikt, waren bedoeld om het schip te beschermen tegen boze geesten, terwijl het gebruik van zwijnenkoppen bij de oude Grieken symbool stond voor scherp zicht en wreedheid. Ondertussen gebruikten de Romeinen een houtsnijwerk van een centurio om moed in de strijd uit te beelden.

Aan de andere kant waren de gebeeldhouwde houten vormen van draken, dolfijnen, slangen en stieren de meest voorkomende scheepsfiguurhoofden van de Noord-Europeanen. In de 13e eeuw introduceerden de Noord-Europeanen de zwaan als boegbeeld om gratie en beweeglijkheid te symboliseren. Later werden de leeuw op de Engelse schepen en de figuur van een gedeeltelijk geklede vrouw de meest voorkomende boegbeelden in gebruik over de hele wereld.

Een zeer populaire overlevering over de boegbeelden is dat zij vroeger werden afgebeeld volgens de heersende anekdotes over de zee. Zo stelde het populaire boegbeeld van een topless dame een offer aan de oceanen voor om deze gunstig te stemmen. Dit was geheel in strijd met de anders aanvaarde norm dat vrouwen aan boord van schepen de zeelieden zouden afleiden en hen zo van hun oorspronkelijke route zouden doen afwijken. En zeelieden geloofden toen dat het gezang van zeemeerminnen hen naar schipbreuk zou leiden op koraalriffen en rotskusten. Het beeldje van een topless vrouw zou echter de oceaangoden en -geesten tot haar schoonheid verleiden, zo geloofden zij, zodat het schip op koers kon blijven zonder dat het iets overkwam. Evenzo plaatsten Britse schepen vaak houtsnijwerk van geklede vrouwen op de boeg van hun schepen.

Daaronder bevonden zich ook de houtsnijwerken van vrouwelijke koningshuizen zoals koningin Victoria. En, de mythische wezens – indicatief voor de oorsprong van het schip – zoals draken en enorme slangen werden ook gebruikt in aanvulling op de houtsnijwerk van Moeder Maria en Jezus en de apostelen. De figuren van prominente politieke figuren verschenen in latere perioden ook als boegbeelden van schepen in zowel nationaal als particulier bezit, omdat men geloofde dat de beelden van machtige politieke leiders geluk en rijkdom zouden brengen.

Beperkingen van boegbeelden en afname van gebruik

Tijdens de eeuw die de jaren 1700 en 1800 omspande, waren scheepsboegbeelden de stijl in de mode, een stijl waar geen schip zonder kon. Maar ondanks dat het een van de attracties van de schepen was, leverden de grote boegbeelden moeilijkheden op voor de werking van het schip. De boegbeelden, die van hout waren en zwaar wogen, verhoogden het gewicht van het schip aanzienlijk, wat tot aanzienlijke moeilijkheden bij het varen leidde. Aanvankelijk werd iep als beeldhouwmateriaal gebruikt, maar in de laatste jaren werd de voorkeur gegeven aan houtsoorten als teak, grenen en eiken om het gewicht van het uiteindelijke houten beeld te verminderen. Dit houtsnijwerk vergde echter ook een enorme investering, wat ongewenste problemen veroorzaakte voor de eigenaar of exploitant van het vaartuig. Zelfs wanneer de bouwer probeerde de kosten te drukken, drongen de kapiteins en andere bemanningsleden er naar verluidt op aan zo veel mogelijk significante cijfers te plaatsen. Historische documenten beweren dat de druk van de kapiteins soms het geïndividualiseerde boegbeeld voor grotere schepen weer in ere herstelde, terwijl kapiteins van kleinere schepen bereid waren om zelfs uit eigen zak geld uit te geven voor een geschikt boegbeeld.

Later werden de boegbeelden in de loop van de 18e eeuw kleiner en rond 1800 begonnen ze zelfs te verdwijnen. Er was echter een comeback van de boegbeelden in de latere periode, maar met aanzienlijke verandering in de grootte en de investering. Intussen leidde de invoering en ontwikkeling van niet-houten schepen ook tot de achteruitgang van deze mascottes. Daar komt nog bij dat de nieuwere schepen meer gestroomlijnd waren, waardoor er geen plaats meer was om de boegbeelden te plaatsen. Toch werden deze mascottes nog op sommige schepen geplaatst tijdens de Eerste Wereldoorlog, vooral op Duitse en Britse schepen, hoewel de traditie toen al begon af te nemen. De komst van grote slagschepen leidde ook tot de afschaffing van de boegbeelden. Hoewel kleinere Royal Navy-schepen de figuren bleven dragen, was de HMS Rodney het laatste Britse slagschip met een boegbeeld. De oorlogsschepen zijn echter nog wel voorzien van badges, dat zijn de enorme plaquettes die op de bovenbouw zijn aangebracht met een uniek ontwerp dat verband houdt met de naam of de rol van het schip.

Het lot van boegbeelden

Zoals gezegd eindigde de populariteit van houten boegbeelden met het verdwijnen van de houten schepen. De veranderingen in het proces van scheepsbouw hebben uiteindelijk de traditie van het plaatsen van scheepsboegbeelden achter zich gelaten en ze vervangen door elegante architectuur. Ook de nieuwe vormen van decoratie die in de 20e eeuw werden ingevoerd, vervingen de boegbeelden op de schepen en stuurden ze naar galerijen en musea om er een onderkomen te vinden. Deze overgang begon in het begin van de jaren ’90 met de invoering van tweedimensionale kunst was een van de grote bedreigingen van dergelijke traditionele decoraties. De markt heeft echter de boegbeelden in verschillende vormen overgenomen in deze dagen als afstammelingen van een dergelijke decoratie komt in de vorm van opgezette speelgoeddieren bevestigd aan veel commerciële voertuigen.

Royal Museums Greenwich is een van dergelijke plaatsen die een verzameling van boegbeelden die de geschiedenis van de scheepsdecoratie van de 17e tot de 20e eeuw traceert hebben. Volgens het museum zijn er 93 boegbeelden in de collectie, samen met 111 genummerde stukken houtsnijwerk van het Royal Yacht Victoria and Albert III. Bovendien bezit het museum ongeveer 42 stukken van verschillend decoratief scheepsbeeldhouwwerk zoals sleepplanken, achterstevenplanken, achterstevenfiguren, en onder andere.

Deze beeldhouwwerken vinden tegenwoordig een zeer waardevolle plaats in scheepvaartmusea en -bewaarplaatsen, en trekken de aandacht van marineliefhebbers, geschiedenisstudenten en andere onderzoekers. Hun plaats is van vitaal belang omdat zij ons helpen de maritieme geschiedenis en het succes van een heel ander tijdperk te begrijpen, waarvan wij anders misschien geen idee zouden hebben gehad.

Disclaimer: De standpunten van de auteurs in dit artikel weerspiegelen niet noodzakelijk de standpunten van Marine Insight. Gegevens en kaarten, indien gebruikt, in het artikel zijn afkomstig van beschikbare informatie en zijn niet geauthenticeerd door enige wettelijke autoriteit. De auteur en Marine Insight beweren niet dat deze accuraat zijn en aanvaarden geen enkele verantwoordelijkheid daarvoor. De standpunten vormen slechts de meningen en vormen geen richtlijnen of aanbevelingen over de te volgen handelwijze van de lezer.

Het artikel of afbeeldingen mogen niet worden gereproduceerd, gekopieerd, gedeeld of gebruikt in welke vorm dan ook zonder toestemming van de auteur en Marine Insight.