De VS wisten in de tweede helft van 1941 dat Japan zich voorbereidde op een oorlog in het westen van de Stille Oceaan en in Zuidoost-Azië. Tokio moest materiaal veilig stellen voor zijn militaire operaties in China – voornamelijk olie, tin, bauxiet en rubber. Maar Washington was nooit op de hoogte van de uiteindelijke details van deze plannen.
De Amerikaanse strategen wisten natuurlijk dat een Japans offensief zich vooral zou richten op Nederlandse en Britse bezittingen in Zuidoost-Azië, omdat zich daar de grondstoffen bevonden die Japan nodig had voor zijn imperiale ambities. Ook wist men dat de militaire aanwezigheid van de VS op de Filippijnen op een gegeven moment in het vizier zou komen. Het was al enige tijd duidelijk dat Japan oorlogszuchtig was.
Het expansionistische regime van keizer Hirohito had in Azië op de oorlogstrom geslagen sinds het in 1931 Mantsjoerije was binnengevallen, en was in 1937 elders in China met militaire operaties begonnen. De wereld had gezien hoe snel het een vernederd Frankrijk had gedwongen zich te onderwerpen aan zijn eisen in Indochina in juni 1940, en had gezien hoe Japan op 27 september 1940 het Tripartiete Pact ondertekende met de Europese fascistische agressor naties, Duitsland en Italië.
Bovenal wist Washington van Japans plannen voor een mogelijke oorlog – vooral als de Verenigde Staten of de Europese koloniale machten weigerden het land vreedzaam de grondstoffen te geven om zijn oorlog in China voort te zetten – omdat Amerikaanse cryptografen de Japanse diplomatieke cypher hadden gebroken.
Maar de Verenigde Staten hebben nooit enig vermoeden gehad, op geen enkel moment vóór ongeveer 7.50 uur op 7 december 1941, dat Tokio’s plannen voor een algemene invasie van de regio een preventieve en slopende aanval op de tijdelijke thuisbasis van de Pacific Fleet in Pearl Harbor omvatte. Latere pogingen om te suggereren dat president Franklin D Roosevelt – en in het verlengde daarvan de Britse premier Winston Churchill – op de hoogte waren van de op handen zijnde aanval en er niets aan deden, om de VS zo de oorlog in te loodsen, hebben geen greintje historisch bewijs, en dienen slechts om de tekortkomingen in de Amerikaanse militaire planning te verdoezelen, waardoor de Japanse aanval op Pearl Harbor zo effectief kon zijn.
- Pearl Harbor en Hitlers vernietigende conclusies: waarom december 1941 de belangrijkste maand van de Tweede Wereldoorlog was
Deze bewering kan snel van tafel worden geveegd. Tegelijk met de aanval op Pearl Harbor lanceerden de Japanners een aanval op Brits Malakka – een aanval die binnen 10 weken leidde tot de val van Singapore. Hoewel Groot-Brittannië de VS heel graag in de oorlog wilde hebben, was dit om het op te nemen tegen de Duitsers in Europa, niet in de nachtmerrieachtige context van een strijd aan twee fronten.
De Japanse aanval op westerse koloniale belangen in Zuidoost-Azië was even rampzalig, zo niet rampzaliger voor Groot-Brittannië dan voor de Verenigde Staten, en werd door niemand in Londen of Washington verwelkomd. Voor Groot-Brittannië was de noodzaak om op twee strijdtonelen te vechten een even onaangename verrassing als de vernietigende klap voor de vloot bij Pearl Harbor was geweest voor de Amerikaanse oorlogsplanners.
Een verhaal van zelfgenoegzaamheid
De Verenigde Staten waren op de hoogte van veel elementen van het Japanse politieke denken op hoog niveau naarmate 1941 vorderde, omdat zij erin waren geslaagd de belangrijkste diplomatieke code van het land te kraken – bekend als de ‘Purple cipher’ – in een operatie met de codenaam ‘Magic’. De Japanse regering en het leger gebruikten veel verschillende codes, maar het Paarse cijfer was het enige dat volledig onder de knie was van Amerikaanse cryptografen. Het marinecijfer, JN25b, was slechts gedeeltelijk ontrafeld tegen de tijd dat Japanse vliegtuigen hun eerste duikbombardementen tegen de Pacific Fleet uitvoerden.
Het verkeer tussen Tokio en de Japanse ambassade in Washington kon dus door de Amerikanen worden gelezen, hoewel diplomatieke berichten nooit expliciete details van militaire plannen of activiteiten bevatten, maar meestal instructies op hoog niveau en ‘lijnen om te volgen’ voor diplomaten gaven. Details van militaire plannen werden nooit toevertrouwd aan de radio, met of zonder encryptie.
De grote triomf van Japan in de tweede helft van 1941 was het geheimhouden van het Pearl Harbor plan
Alles wat Roosevelt en zijn minister van Buitenlandse Zaken, Cordell Hull, wist van de Japanse plannen was wat ze konden opmaken uit de beknopte instructies die generaal Hideki Tojo, de pas benoemde premier, aan zijn ambassadeur in Washington stuurde.
Tokio had op 5 november eigenlijke oorlogsorders uitgevaardigd, en op 29 november een besluit tot oorlog genomen, dat op 1 december ten overstaan van keizer Hirohito werd bevestigd. Deze data waren bekend bij Washington. Er gingen orders naar de Japanse strijdkrachten om op 8 december oorlog te verwachten (een aanval op Oahu om 08.00 uur op 7 december zou om 03.30 uur op 8 december in Tokio vallen). Deze datum werd echter niet aan de Japanse ambassade bekendgemaakt, zodat Washington niet op de hoogte was.
Japan’s grote triomf in de tweede helft van 1941 was het geheimhouden van het plan om hard toe te slaan bij Pearl Harbor, in het geval dat onderhandelingen om zijn politieke ambities in Azië veilig te stellen werden gedwarsboomd. Het Japanse plan om de Amerikaanse zeemacht in de Stille Oceaan te verzwakken en haar vrij spel te geven bij de inname van de Filippijnen, Maleisië en Nederlands-Indië, omvatte een reeks maatregelen die alle succesvolle verrassingsaanvallen in de geschiedenis gemeen hebben.
Ten eerste stelde Japan zorgvuldig de beste aanvalsroute vast: in dit geval door het noorden van de Stille Oceaan, ver van de normale scheepvaartroutes, zodat de task force niet ontdekt zou worden door schepen of vliegtuigen als hij vanuit het noorden in de richting van Hawaii cirkelde. De route werd verkend door een civiel passagiersschip, dat meldde dat het tijdens zijn reis geen andere schepen had gezien. Tijdens de eigenlijke operatie maakte de Japanse aanvalsvloot gebruik van klimatologische trucs om hen te helpen, door onder een wolkendek en in de regen op te rukken. Ze werden niet opgemerkt.
- De 11 belangrijkste veldslagen van de Tweede Wereldoorlog
Ten tweede oefenden de strijdkrachten een ijzeren discipline uit op het gebied van radio- en signaalverkeer, om te voorkomen dat plannen per ongeluk zouden uitlekken of door een afluisteraar zouden worden opgespoord, terwijl het radioverkeer rond de Japanse thuiseilanden werd opgevoerd om de afwezigheid te compenseren van radioverkeer van de vloot die nu op weg was naar de overkant van de Stille Oceaan.
Daar kwam nog bij dat de Japanse vliegbemanningen op vliegdekschepen maandenlang onophoudelijk hadden geoefend met behulp van mockups van de doelen die zij verwachtten te vinden verankerd in Pearl Harbor, waarbij piloten en bemanningen van torpedo’s en duikbommenwerpers alleen al voor deze ene operatie honderden uren aan hun vlieglogboeken toevoegden.
Japanse luchtbemanningen hadden maandenlang geoefend met behulp van mockups van de doelen die ze op de basis verwachtten te vinden
Technische details werden onderzocht en problemen gladgestreken – zoals de diepte waarop torpedo’s zonken wanneer ze vanuit vliegtuigen in het ondiepe water van een haven werden afgeworpen (opgelost door houten vinnen aan de torpedo’s toe te voegen), en zorgen over de nauwkeurigheid van de explosieven die door de duikbommenwerpers werden afgeworpen. Elk aspect van de Japanse operatie was tot in het kleinste detail gepland, en dienovereenkomstig geoefend, allemaal zonder dat de Amerikanen enig idee hadden van wat er zou komen. Het plan werd in augustus 1941 onthuld aan de Japanse Keizerlijke Generale Staf van de Marine en – na veel verhitte discussies – bevestigd op 3 november, slechts enkele weken voordat de aanval zou plaatsvinden.
Zondag stand-down
De belangrijkste Amerikaanse mislukking was een cataclysmische onderschatting van de vijand. Het kwam nooit in het Amerikaanse militaire bewustzijn op dat een massaal schip-gelanceerd luchtbombardement ooit zou kunnen plaatsvinden, althans zonder ruime waarschuwing. En toch probeerden de Japanners het ondenkbare te bereiken, en slaagden daar ook in. Ten tijde van de aanval waren veel van de standaard tegenmaatregelen waarover de Amerikaanse strijdkrachten op Hawaii beschikten, uitgeschakeld of werkten niet. Een radar van Britse makelij, die zijn waarde had bewezen tijdens de slag om Engeland het jaar daarvoor, was op Oahu geïnstalleerd om vroegtijdig te waarschuwen voor een luchtaanval.
Het werkte, briljant, maar het nieuws dat er vanuit het noorden massaal vliegtuigen op de eilanden afkwamen, werd door de officier van dienst in Pearl Harbor verworpen, die verwachtte dat diezelfde ochtend een groep B-17 Vliegende Forten uit Californië zou arriveren.
- Won de Sovjet-Unie de Tweede Wereldoorlog?
Er stegen vanaf de eilanden geen verkenningsvliegtuigen op om naar het noorden te zoeken – de Amerikaanse verkenningen vanaf Oahu bleven beperkt tot de zuidwestelijke sector – en er vloog ook geen permanente patrouille boven de eilanden om indringers op te sporen. Waarom zou dat ook moeten? Het idee dat 350 torpedobommenwerpers, duikbommenwerpers en escortejagers uit het niets zouden opduiken en neerdalen op een plek op 3.400 mijl van Japan was absurd.
Op de prijzenschepen van de Pacific Fleet, in het weekend voor anker op Battleship Row in Pearl Harbor, was luchtafweermunitie opgeborgen. Er was toch niemand op luchtafweer, de scheepsbemanningen waren vrijgesteld voor de sabbat. Aan land was slechts een handjevol luchtafweergeschut van het leger van munitie voorzien, zo klein achtte men de kans op een luchtaanval. De Japanse inlichtingendiensten op het eiland waren ondertussen druk bezig geweest met het verzamelen van informatie en Tokio wist dat de Amerikaanse schepen altijd in het weekend naar Pearl Harbor terugkeerden, waarbij de zondag regelmatig als rustdag werd ingeroosterd. In de voorgaande weken hadden marineschepen op zondagmorgen invasie-oefeningen gehouden – maar “door een of ander toeval”, getuigde een generaal tijdens een hoorzitting van het Congres, “gingen we er op 7 december niet op uit. De vloot lag in de haven.”
De simpele waarheid was dat niemand, aan Amerikaanse zijde althans, enig idee had dat Pearl Harbor op het punt stond te worden aangevallen. De mogelijkheid was blijkbaar nooit in kaart gebracht in de context van de zich ontwikkelende Japanse dreiging in het westen van de Pacific. Er was geen samenzwering. In Washington was er slechts een gebrek aan planning en een naïviteit over wat de militaire ambities van Japan voor de verovering van Zuid-Oost-Azië zouden kunnen inhouden. Tegelijkertijd bereikte aan Japanse zijde een sluwe en briljant uitgevoerde militaire operatie precies wat de planners hadden bedoeld: voorkomen dat de Amerikaanse Pacific Fleet tussenbeide zou komen in Tokio’s imperiale expansiedrift ver naar het zuidwesten.
Robert Lyman is schrijver en historicus. Zijn boeken over de Tweede Wereldoorlog zijn onder andere Japan’s Last Bid for Victory: The Invasion of India, 1944 (Pen & Sword, 2011) en Under a Darkening Sky: The American Experience in Nazi Europe: 1939-1941 (Pegasus 2018)