De meeste informatie in dit artikel komt uit de Bishop Museum publicatie HULA HISTORICAL PERSPECTIVES. Details over dit boek zijn te vinden in de sectie Bibliografie.
Dat de hula al sinds de oudheid deel uitmaakt van de Hawaïaanse cultuur, misschien zelfs al voordat er mensen woonden op de eilanden die nu Hawaïaans worden genoemd, blijkt uit de veelheid aan tradities over de oorsprong ervan. Verschillende plaatsen, waaronder de eilanden Hawai`i, Moloka`i, O`ahu, en Kaua`i beweren de geboorteplaats van de hula te zijn, en linken het begin ervan aan een aantal goden en mensen. Sommigen beweren dat Hi`iaka’s vriend Hopoe de eerste danser was. Anderen noemen Kapo’ulakina’u de eerste goddelijke beschermheer van de hula, of halen het lange en prachtige verhaal van Keaomelemele aan als de grondmythe van de dans. Weer anderen verbinden de oorsprong met verschillende vormen van de pan-polynesische cultuurheld, de grote navigator Laka/La’a/Lata.
Deze verhalen vertegenwoordigen de pogingen van het oude volk om de vraag te beantwoorden “Waar komt de hula vandaan?” Om die reden zijn pogingen om te beslissen welk van deze verhalen “het juiste” is, min of meer verspilde moeite. Tot op zekere hoogte zijn al deze antwoorden juist; dat is de aard van mythen.
Een punt van deze verhalen dat nader onderzoek verdient, is dat de meeste hula’s in verband brengen met godinnen. Een moderne mythe, af en toe herhaald in de literatuur, stelt dat in de oudheid alleen mannen hula dansten. Niet alleen is er geen bewijsmateriaal dat deze bewering ondersteunt (James Cook bijvoorbeeld, de eerste Europeaan die Hawaii bezocht, vermeldt dat hij in 1778 vrouwen zag dansen op Kaua`i), maar ook de associatie van Hawaiianen zelf van hula met godinnen pleit tegen deze bewering. Zoals vele polytheïstische volkeren, begiftigden zij hun goden over het algemeen met menselijke attributen en functies. De godin Hina, bijvoorbeeld, slaat kapa net zoals een menselijke vrouw dat zou doen. Dit maakt het moeilijk te geloven dat de Hawaiianen hun oude dansen aan vrouwelijke godheden zouden hebben gekoppeld als het vrouwelijke mensen verboden was ze uit te voeren.
HULA NA 1778
Verschillende bemanningsleden van Cook schreven over hula-voorstellingen, en de expeditie-tekenaar John Webber tekende een mannelijke danser die wat lijkt op kupe’e gemaakt van hondentanden, droeg en een enkele `uli`uli gebruikte. Deze verslagen zijn belangrijk als de eerste en enige verslagen van hula gemaakt door buitenstaanders ten tijde van het eerste contact.
Met de komst van Cook begon een tijdperk van grote en snelle veranderingen in de Hawaiiaanse cultuur. Niet alleen introduceerden buitenlanders materiële goederen zoals geweven stof, stalen gereedschap en vuurwapens, en sociale gebruiken zoals het delen van voedsel tussen mannen en vrouwen, maar ook begonnen Hawaiianen, afstammelingen van enkele van de meest bedreven zeevaarders uit de prehistorie, aan boord van Europese schepen te reizen en leerden zij over de gewoonten van andere volkeren.
Er is misschien geen enkele gebeurtenis uit deze periode die de veranderingen door buitenlands contact duidelijker laat zien dan de afschaffing van kapu na de dood van Kamehameha I in 1819. Vanaf de invoering ervan door de Tahitiaanse priester Pa`ao rond de dertiende eeuw v. Chr. was kapu het voornaamste controlemechanisme van de Hawaiiaanse samenleving. In modern gebruik betekent het meestal “verboden”; een bord met het woord KAPU is bijvoorbeeld een manier om te zeggen “verboden toegang”. Hoewel het in het oude spraakgebruik deze betekenis heeft, betekent het ook “heilig” of “bevoorrecht”, en deze definities beschrijven het kapu-systeem nauwkeuriger.
Onderliggend aan dit concept van kapu is dat van mana, spirituele kracht. De gehele schepping, met inbegrip van wat de moderne mens levenloos noemt, bezit mana, maar sommige wezens hebben er meer van dan andere. Bij de mensen bezitten ali`i (stamhoofden), die nauwer met de goden verbonden zijn dan mensen van lagere rang, meer dan maka`ainana (gewone mensen), en mannen bezitten meer dan vrouwen. Om effectief te zijn moet de mana van elk individu en elke klasse zuiver blijven, onvervalst door die van een ander.
Het handhaven van spirituele en geneaologische zuiverheid was voor de Hawaiianen van deze tijd net zo’n zorg als voor Europese koningshuizen, orthodoxe joden of moslims, en de protocollen die zij voor dit doel ontwikkelden waren net zo strikt. Bepaalde gebieden, zoals Holoholoku in Wailua, Kaua`i, waren bijvoorbeeld verboden terrein voor iedereen die niet de rang van stamhoofd had. Burgers die in dit gebied op verboden terrein kwamen, werden onmiddellijk ter dood gebracht. Een andere bekende kapu verbood dat etenswaren als varkensvlees, bepaalde soorten rode vis en de meeste soorten bananen alleen door mannen mochten worden gegeten, en verbood de seksen om samen te eten.
De kapu was niet alleen een verzameling sociale conventies, maar weerspiegelde ook de ordening van het universum. Zoals de goden orde hielden in de macrokosmos, zo hielden hun aardse tegenhangers, de ali`i, orde in de menselijke samenleving. Als de ali`i de kapu handhaafden, functioneerde de samenleving harmonieus. Als er iets misging onder de ali`i en de kapu werd geschonden, ging de samenleving kapot.
Kamakau en andere commentatoren hebben opgetekend dat er vaak grote sociale beroering ontstond na de dood van een machtig opperhoofd. Tijdens het interregnum, totdat een nieuwe ali`i de macht liet gelden door de kapu opnieuw te installeren, vonden allerlei verboden gedragingen plaats. Wat in 1819 gebeurde, was dat Kamehameha II, de erfgenaam van Kamehameha I, de kapu na de dood van zijn vader nooit opnieuw installeerde. Op aandringen van zijn moeder, Keopuolani, en de regent Ka`ahumanu, riep hij de ‘ai noa uit, of “vrij-eten”, en voegde zich bij de koninklijke dames aan een openbaar banket.
Deze daad veranderde de Hawaiiaanse samenleving op vele belangrijke manieren. Een van de belangrijkste was dat, omdat het gebeurde ongeveer zes maanden voordat het eerste gezelschap van protestantse missionarissen arriveerde, het de bekering tot het christendom vergemakkelijkte.
Een veel voorkomende verkeerde voorstelling van de geschiedenis is dat de missionarissen de hula verboden. Hoewel het waar is dat zij de hula (en ook andere dansvormen) openlijk afkeurden als een wellustig en ijdel tijdverdrijf, hadden zij niet de bevoegdheid om wetten uit te vaardigen. In 1830 vaardigde Ka`ahumanu, de koningin-regent en bekeerling tot het christendom, een edict uit dat openbare hula-voorstellingen verbood, maar dit had weinig effect. Hoewel het blijkbaar nooit formeel werd herroepen, werd de wet zo algemeen genegeerd, vooral na de dood van Ka`ahumanu in 1832, dat hij praktisch ophield te bestaan. In 1836 bijvoorbeeld bezocht de Franse consul voor Manilla Honolulu en woonde een staatsbanket bij dat door de koning werd georganiseerd. Onderdeel van de festiviteiten was een formele hula voorstelling.
Ongetwijfeld beschouwden veel christelijke Hawaiianen de hula als immoreel, en probeerden ze die uit te roeien. Een reeks brieven uit het Hawaiiaanse tijdschrift Nupepa Kukoa in 1864-66 beklaagt zich over hula-scholen die in Maui, O`ahu en Kaua`i actief waren. Deze brieven zijn interessant omdat zij aantonen dat de hula bleef bloeien, vooral in landelijke gebieden. Inderdaad, zoals Dorothy Barrere beweert in HULA HISTORICAL PERSPECTIVES (p. 50), “de ‘kracht en invloed’ van de nationale dans werd nooit bedreigd….hula bleef het favoriete vermaak van Hawaiianen van alle klassen.”
Met de troonsbestijging van Koning David Kalakaua in 1874, werd de hula opnieuw officieel publiek gemaakt. Zowel bij zijn kroning in 1883 als bij zijn jubileum in 1886 werden oude en nieuwe dansen opgevoerd. Het was dit beschermheerschap van Koning Kalakaua, de Merrie Monarch, dat de organisatoren van het moderne festival met dezelfde naam wilden eren.
Twee jaar na de dood van Kalakaua in 1891 werd zijn zuster en opvolgster Lili`uokalani van de troon gestoten door een bende zakenlieden uit Honolulu die samenspanden met de minister van de Verenigde Staten in Hawaii. Het einde van de Hawaïaanse monarchie betekende het einde van de hula als onderdeel van het officiële regeringsprotocol voor bijna een eeuw.
HULA NA 1893
Zoals het al sinds het begin deed, bleef de hula zich ontwikkelen gedurende de negentiende en twintigste eeuw. Al in 1865 werd de stijl van de hula ku`i (samengevoegde hula), waarin inheemse en buitenlandse elementen werden vermengd, populair.
De Hawaiiaanse samenleving aan het eind van de negentiende eeuw was net zo kosmopolitisch als tegenwoordig. Vooral nadat reizen per stoomschip gebruikelijk werd, kwamen mensen uit vele delen van de wereld naar de eilanden en gingen de Hawaiianen op reis. In het begin van de jaren 1880 werd David Kalakaua bijvoorbeeld de eerste regerende vorst die de wereld rondreisde. Zijn bezoek aan de Keizer van Japan tijdens deze reis hielp Hawai`i open te stellen voor Japanse immigratie, die officieel begon in 1885. Zelfs de inwoners van Hawaï die niet reisden, volgden en adopteerden gretig de nieuwste wetenschappelijke en culturele trends van hun tijd. Europese muzikanten zoals Henry Berger introduceerden melodieën, dansen en zelfs instrumenten uit hun landen.
Hawaïaanse muziek en dans namen veel van deze nieuwe elementen over en pasten ze aan, een trend die zich vandaag voortzet in het Jawaiiaans en andere moderne muzikale uitvindingen. In het begin van de twintigste eeuw “ontdekten” Hollywood filmmakers Hawai`i en pasten de hula aan hun eigen doeleinden en fantasieën aan. Veel van de bekende hapa-haole (liedjes over Hawai`i die geheel of gedeeltelijk in een haole (vreemde) taal zijn gecomponeerd, meestal in het Engels) deuntjes zoals “My Little Grass Shack” en “Blue Hawai`i” dateren uit het Hollywood tijdperk.
In het begin van de jaren zestig besloot een groep zakenmensen uit Hilo, die toeristen wilden aantrekken tijdens het normaal rustige seizoen van maart-april, om een festival van de plaatselijke cultuur te organiseren. Op advies van mensen uit de culturele sector die zich zorgen maakten over het steeds haoleer karakter van de Hawaiiaanse cultuur in het algemeen en van de hula in het bijzonder, stelden zij een hula-wedstrijd in. Om hun evenement te onderscheiden van de gewone toeristische shows en om de uitvoering van meer “authentieke” hula aan te moedigen, stelden zij categorieën in van hula kahiko (oude dansen of moderne dansen in de oude stijl) en hula auana (moderne). Vandaag is dit festival, Merrie Monarch genoemd ter ere van Koning David Kalakaua, een belangrijk media-evenement. Het heeft ook een belangrijke invloed gehad op het hula-onderwijs en de hula-uitvoeringen.
De oprichting van de Merrie Monarch competitie viel samen met een Pacific-brede opleving van de belangstelling voor oceanische culturen. De meest zichtbare en beroemde uitingen van deze heropleving waren de reizen van kano’s zoals Hokule`a en Hawai`iloa langs de oude oceanische snelwegen die ooit Tahiti, Hawai`i, Rarotonga, Aotearoa, Tonga, Te Pito o Te Henua, en andere polynesische eilanden met elkaar verbonden.
In het begin van de eenentwintigste eeuw, blijven de hula en de Hawaiiaanse cultuur zich ontwikkelen en verspreiden. Een deel daarvan is het gevolg van de Hawaïaanse diaspora die in de achttiende eeuw begon met Hawaïanen die aan boord van buitenlandse schepen werkten, en die is toegenomen met de groei van het moderne vervoer en de communicatie. Etnische Hawaïanen wonen nu en brengen gezinnen groot in Noord-Amerika, Europa, Australazië en andere regio’s in de wereld. Het westen van de Verenigde Staten, met inbegrip van Nevada, Washington en Californië, is de thuishaven van grote multigenerationele kolonies Hawaïanen, van wie velen trots hun cultuur beoefenen en tentoonspreiden als een manier om hun band met hun voorouderlijk vaderland te bevestigen. Mede dankzij hen bestuderen en dansen mensen in Europa, Japan, Mexico, Canada, de VS en andere landen nu hula.
Deze populariteit brengt zijn eigen reeks van uitdagingen met zich mee. Kan de hula haar integriteit behouden als een duidelijk Hawaïaanse praktijk terwijl elk nieuw land en elke nieuwe student bijdraagt aan haar groei? Loopt ze het gevaar geassimileerd te worden met of op te gaan in de dansvormen van andere culturen, en juist die kwaliteiten te verliezen die haar zo’n grote aantrekkingskracht geven?
“Nana i ke kumu”, adviseert een beroemd Hawaiiaans spreekwoord, “Besteed aandacht aan de bron.” In hula kan dit de duidelijke betekenis hebben van “Let op wat je leraar (kumu) doet”. Het bevat ook een meer diepgaande vermaning om de wortels van de hula (kumu) in de oude protocollen van Hawai’i en Polynesië niet uit het oog te verliezen. Als men deze band verliest, kan de hula inderdaad verworden tot een zoveelste dansstijl. Hoe de po`e hula (hula mensen) met deze uitdaging omgaan zal bepalen hoe de hula zich in deze eeuw en de komende eeuwen zal ontwikkelen.