Schriftsystemen

Een schriftsysteem, ook wel schrift of orthografie genoemd, is een conventie voor het weergeven van de eenheden van een gesproken taal door het maken van tekens op rotsen, bladeren, klei, schors, metaal of papier. De studie van schrijfsystemen bestaat voor een groot deel uit het vaststellen van overeenkomsten tussen deze tekens, of symbolen, en eenheden van de gesproken taal, zoals afzonderlijke klanken, lettergrepen, morfemen (kleinste betekeniseenheden), of woorden. De uitvinding van het schrift zo’n 5000 jaar geleden is waarschijnlijk een van de grootste prestaties van de mensheid. Zonder het schrift zou de geschiedenis van de mensheid en de kennis van de wereld niet mogelijk zijn geweest. Er zijn verschillende meningen over de vraag waarom mensen de behoefte voelden om te schrijven. Sommigen denken dat godsdienst de motiverende kracht was, terwijl anderen suggereren dat het werd ingegeven door de noodzaak om een zakelijke administratie bij te houden. Vreemd genoeg heeft slechts ongeveer een derde van de 6.912 talen ter wereld een schrijfsysteem.

Hieronder volgt een korte beschrijving van de belangrijkste schrijfsystemen ter wereld, waarvan sommige nu zijn uitgestorven.

Op kleitabletten bewaarde vroegere scheepsdocumenten gaven in 3.100 v. Chr. in Mesopotamië aanleiding tot het spijkerschrift. Symbolen werden op platte kleitabletten gekrast met een vierkant stokje dat wigvormige sporen in de klei achterliet. De naam spijkerschrift komt van het Latijnse cuneus ‘wig’. Tegen de 26e eeuw v. Chr. was het spijkerschrift aangepast om het Akkadisch te schrijven, en vandaar naar andere talen zoals het Hettitisch (Turkije), het Oegaritisch (Syrië) en het Oudperzisch (Iran). Deze schriften zien er ongeveer hetzelfde uit.

	Akkadische lettergreep bestaande uit medeklinker + klinker
	Ugaritisch symbool voor . Kleitabletten geschreven in het Ugaritisch leverden het eerste bewijs van de ordening van letters in een alfabet.
	Old Perzisch symbool voor de klinker .

Dit systeem werd ongeveer gelijktijdig met het spijkerschrift ontwikkeld. Geleerden probeerden dit schrijfsysteem te ontcijferen nadat het bijna 1500 jaar dood was geweest. Het werd uiteindelijk ontcijferd in 1822 door een Franse geleerde Jean François Champollion.

Egyptische glyph voor

Toen Phoenicië een cultureel en commercieel kruispunt werd van de oude Westerse wereld, ontstond de behoefte aan een eenvoudiger manier van schrijven. Als gevolg hiervan werd het eerste echte alfabet ontwikkeld door het Semitische volk van het Sinaï-schiereiland ergens tussen 1500 en 1000 v. Chr. Dit systeem maakte gebruik van symbolen om afzonderlijke spraakklanken weer te geven.

Phoenicische letter die de glottale stop voorstelt

Het Fenicische alfabet bevatte alleen symbolen voor medeklinkers, wat wel geschikt was voor Semitische talen, maar niet voor het Grieks. De Grieken vonden dat zij symbolen nodig hadden om klinkers weer te geven. Daarom kozen zij enkele Semitische medeklinkers om Griekse medeklinkers weer te geven en gebruikten zij de extra Semitische medeklinkersymbolen voor Griekse klinkers. Het Griekse alfabet was dus het eerste alfabet met symbolen voor klinkers.

Α α	Griekse alfa die de klank .

Het Romeinse alfabet werd ontwikkeld door de Etrusken die vóór de Romeinen op het Italiaanse schiereiland woonden. De Etrusken kozen bepaalde lettervormen van het Griekse alfabet en veranderden een paar klankwaarden van de letters om hun eigen taal beter weer te geven. De Romeinen namen het Etruskische alfabet over voor het schrijven van Latijn en gaven het door aan alle West-Europese talen.

Oeroude Etruskische letter die de klinker voorstelt.

Mesrop Mashtots, een geestelijke aan het Armeense koninklijke hof, vond het Armeense alfabet uit om de Bijbel in het Armeens te kunnen vertalen. Hij heeft het Armeense alfabet losjes gemodelleerd naar het Griekse alfabet.

Ա ա	Armeense letter die de klinker weergeeft.

Het Nuskhuri (“minuscule”) of Kutkhovani (“kwadraat”) schrift verscheen voor het eerst in de negende eeuw. Asomtavruli en Nuskhuri, gezamenlijk bekend als Khutsuri (ხუცური, of “kerkschrift”), werden samen gebruikt om religieuze manuscripten te schrijven, waarbij de Asomtavruli als hoofdletters dienden. De oudste voorbeelden van Georgisch schrift zijn een Asomtavruli-inscriptie in een kerk in Bethlehem uit 430 n. Chr. Het moderne alfabet, Mkhedruli genaamd (მხედრული, “seculier” of “militair schrift”), verscheen voor het eerst in de 11e eeuw. Het werd gebruikt voor niet-religieuze doeleinden tot de 18e eeuw, toen het Khutsuri volledig verving. De orthografie is fonemisch, d.w.z. één symbool staat voor één klank.

ა	Georgische letter die de klinker weergeeft .

Het Cyrillische alfabet is afgeleid van het Griekse schrift met extra letters ontleend aan het vroegere Glagolitische alfabet, alsmede aan het Hebreeuwse schrift. Deze extra letters werden gebruikt voor Oud-Kerkslavische klanken die in het Griekse schrift niet vertegenwoordigd waren. Het schrift is genoemd ter ere van de twee Byzantijnse heiligen Cyrillus en Methodius, de scheppers van het vroegere Glagolitische alfabet. Het Cyrillisch werd hoogstwaarschijnlijk ontwikkeld door leerlingen van Cyrillus en Methodius. Het wordt vandaag gebruikt voor het schrijven van meer dan 100 talen, waaronder het Russisch. Er zijn enkele relatief kleine verschillen in de cyrillische alfabetten, afhankelijk van de taal. Het schrift heeft in de loop der tijd verschillende hervormingen ondergaan.

Ge’ez, ook wel Ethiopisch genoemd, is een op medeklinkers gebaseerd schrift dat oorspronkelijk is ontwikkeld voor het schrijven van Ge’ez, een Semitische taal. Elk symbool staat voor een medeklinker + klinker combinatie. Het wordt gebruikt voor het schrijven van Amhaars, Tigrinya, Tigre en een aantal andere Semitische talen, waarvan sommige nu zijn overgeschakeld op aangepaste versies van het Latijnse alfabet.

ቃ	Ge’ez symbool voor

Het vroeg-Aramees alfabet is een zeer oud schrijfsysteem dat is afgeleid van het Fenicisch alfabet, een op medeklinkers gebaseerd schrijfsysteem, in de 10e of 9e eeuw voor Christus. Na verloop van tijd ontwikkelde het Aramees zijn kenmerkende “vierkante” stijl. Het gebruik van het Aramees als lingua franca in het gehele Midden-Oosten vanaf de 8e eeuw v. Chr. leidde ertoe dat het Aramese alfabet werd gebruikt voor het schrijven van Hebreeuws. Aan het eind van de 6e eeuw v.C. werd het vroeg-Aramese alfabet vervangen door het Hebreeuwse vierkante schrift. Het staat vandaag dus beter bekend als het Hebreeuwse alfabet.

	Aramese letter die de klinker weergeeft
א	Hebreeuws Vierkant Script symbool dat de klinker weergeeft .

Het Arabische schrift is gebaseerd op het Nabateese alfabet dat werd gebruikt om het Nabateese dialect van het Aramees te schrijven. Nabateeërs voegden 6 symbolen toe aan het Aramese alfabet om klanken weer te geven die niet in het Aramees voorkwamen. Het Nabateekse alfabet bevatte alleen symbolen voor medeklinkers. De Arabieren voegden punten toe boven en onder de medeklinkers om klinkers weer te geven. De vroegste Arabische inscriptie dateert van 512 na Christus. Sindsdien heeft het schrift verschillende wijzigingen ondergaan. De huidige vorm (Naskh) verscheen voor het eerst in de 11e eeuw na Christus, en wordt sindsdien gebruikt, vooral voor drukwerk. Verscheidene andere niet-verwante talen gebruiken het Arabische schrift, waaronder Perzisch, Pashto en Urdu, die een aangepaste versie van het Arabische schrift gebruiken, Perso-Arabisch genaamd. Turks, Swahili, Hausa en Oezbekistan behoren tot de talen die het Arabische schrift gebruikten voordat zij overgingen op het Latijnse of Cyrillische schrift. Naar schatting wordt het Arabische schrift wereldwijd door bijna 1 miljard mensen gebruikt. Het Arabische schrift wordt van rechts naar links geschreven in horizontale lijnen.

ب	Arabisch symbool dat de medeklinker weergeeft

Het Brahmi schrift is de voorouder van vele schriften die in Zuid-, Zuidoost-, en Oost-Azië voorkomen. Sommige geleerden denken dat het zich ontwikkelde uit het Aramese alfabet als gevolg van de zeehandel tussen Babylon en India.

+	Brāhmī-symbool dat de lettergreep weergeeft

Het Devanāgarī-schrift is een afstammeling van het Brāhmī-schrift. Het wordt gebruikt voor het schrijven van Hindi, Marathi, en Nepali. Het is een op lettergrepen gebaseerd schrijfsysteem waarbij elke lettergreep bestaat uit een medeklinker plus een inherente klinker. Klinkers worden verschillend geschreven, afhankelijk van het feit of ze zelfstandig zijn of op een medeklinker volgen. Devanāgarī wordt van links naar rechts geschreven in horizontale lijnen.

क	Devanāgarī symbool dat de lettergreep weergeeft

Het Chinese schrift is het oudste systeem ter wereld dat in de laatste 4000 jaar nauwelijks is veranderd. Men denkt dat het rond 2000 v. Chr. is ontstaan in de vorm van afbeeldingen. De vroegst bekende logografen, of pictogrammen, werden gegraveerd op orakelbeenderen. Sommige leken op de voorwerpen die ze probeerden voor te stellen. Maar zelfs dan was het een echt schrijfsysteem en niet slechts een reeks afbeeldingen. Vandaag de dag zijn ongeveer 600 Chinese karakters pictogrammen, terwijl de meerderheid van de karakters fono-semantische samenstellingen zijn. Het Chinese schrijfsysteem is zeer geschikt voor de taal omdat dezelfde woorden in verschillende delen van China heel verschillend worden uitgesproken. Zo wordt het woord voor persoon in verschillende streken van China uitgesproken als ren, yen, nyin, of len, maar wordt het overal geschreven als

. Dit symbool kan worden begrepen door sprekers van alle Chinese dialecten, ongeacht hoe zij het uitspreken. Op deze manier is het Chinese schrijfsysteem een bindende factor voor alle sprekers van deze grootste taalgemeenschap ter wereld.

馬	Traditioneel Chinees karakter voor ‘paard’

Hangul wordt gebruikt om Koreaans te schrijven. Het is een alfabet dat uit 24 letters bestaat. Koreaanse letters worden gevormd met strepen van boven naar beneden en van links naar rechts. Klinkers en medeklinkers worden samengevoegd tot lettergrepen die bestaan uit letters die in een vierkant blok zijn gerangschikt, in plaats van lineair. Zo wordt het woord hangeul bestaande uit ㅎㅏㄴㄱㅡㄹ geschreven als 한글.

Er zijn verschillende basistypen van schrijfsystemen. In veel schriftsystemen komen verschillende soorten voor

In alfabetische systemen is er gewoonlijk een of andere vorm van overeenkomst tussen grafische symbolen en klanken. Talen verschillen in de regelmatigheid tussen symbolen en klanken. Het ene uiterste is het Spaans, dat een zeer regelmatig systeem heeft. Aan het andere uiterste zijn er talen zoals Engels en Frans die een grote mate van onregelmatigheid vertonen. Alfabetische systemen worden door talen over de hele wereld gebruikt. Hier volgen enkele voorbeelden van enkele van ’s werelds op alfabet gebaseerde schrijfsystemen.

Taal	Naam van de taal in het schrift van de taal
Armeens	հայերեն լեզու
Georgisch	ქართული ენა
Grieks	ελληνικά
Hindi	हिन्दी
Russisch	Русский язык
Koreaans	우리말
Spaans	Español
Kazach	Қазақ тілі

Consonant-gebaseerde alfabetten, of abjaden, geven alleen medeklinkers weer, of medeklinkers plus enkele klinkers. Volledige klinkeraanduidingen kunnen worden toegevoegd door middel van diakritische tekens. De meeste alfabetten op basis van medeklinkers worden van rechts naar links geschreven in horizontale rijen. .

Arabisch	الْعَرَبيّة
Hebreeuws	עִבְרִית

Syllabische alfabetten, ook wel alfasyllabarieën of abugidas genoemd, bestaan uit symbolen voor medeklinkers en klinkers. Elke medeklinker heeft een eigen klinker die door middel van diakritische tekens in een andere klinker kan worden veranderd of onderdrukt. Klinkers kunnen ook met aparte letters worden geschreven als ze aan het begin van woorden staan of op zichzelf staan. Systemen op basis van lettergrepen zijn gebruikelijk in de talen van India, Indonesië en de Filippijnen.

Bengali	বাংলা
Thai	ภาษาไทย

Een syllabarium is een schriftsysteem dat bestaat uit symbolen die lettergrepen voorstellen die gewoonlijk bestaan uit een medeklinker + een klinker of een enkele klinker.

Hiragana (Japans)	ひらがな
Katakana (Japans)	カタカナ
Inuktitut	ᐃᓄᒃᑎᑐᑦ

Complexe scripts bestaan uit symbolen die vaak zowel geluid als betekenis weergeven. Dergelijke schriften bevatten gewoonlijk een groot aantal symbolen. Chinese karakters zijn een voorbeeld van een complex schrift. Zij bestaan uit het volgende:

• Pictogrammen
  Ruwweg 600 Chinese karakters zijn pictogrammen. Het zijn gestileerde voorstellingen van voorwerpen in de echte wereld en behoren tot de oudste karakters in het Chinees. Oorspronkelijk werden ze gegraveerd op stenen tafelen, beenderen en schildpaddenschilden. Zo is bijvoorbeeld het karakter 溤 ontstaan uit een pictogram van een paard.
• Ideographs
  Ideographs zijn karakters die zijn afgeleid van symbolen die ideeën of abstracties voorstellen. Het teken voor ‘één’ is bijvoorbeeld 一. Eenvoudige ideografieën kunnen worden samengesteld. Zo is het teken voor ’twee’ 二. Een ander voorbeeld is 木 ‘boom’ en 木木 ‘bosje.’
• Samengestelde ideografieënIdeografieën zijn bedoeld om relatief abstracte ideeën weer te geven, meestal door verschillende pictogrammen te combineren tot een samenstelling waarvan de betekenis nogal willekeurig kan zijn, zoals in het voorbeeld hieronder.

日	月	明
‘zon’	‘maan’	‘helder’

• Fonetische samenstellingen

Meer dan 90% van de Chinese karakters is ontstaan door een karakter met een verwante betekenis te combineren met een ander karakter dat de uitspraak ervan aanduidt. Deze praktijk ontstond pas vrij laat in de ontwikkeling van het Chinese schrift, toen het aantal homofonen (woorden die op dezelfde manier worden uitgesproken) toenam. Samenstellen is tegenwoordig de standaardmethode voor het creëren van nieuwe karakters.

Betekenis	Uitspraak	Karakter
氵 xǔi ‘water’	木 mù ‘boom’	沐 mù ‘haar wassen

Sommige talen gebruiken een combinatie van schriftsystemen. Zo gebruikt het Japans een combinatie van twee syllabarieën (Hiragana en Katakana) en aan het Chinees ontleende karakters (Kanji). Hier ziet u hoe de naam van de Japanse hoofdstad Tokio in de drie systemen wordt geschreven: