Rijm

ArabischEdit

Rijm werd rond de 6e eeuw wijd verspreid op het Arabisch schiereiland, in brieven, gedichten en liederen, maar ook in lange, rijmende qasidas. Bovendien gebruikt de Koran een vorm van berijmd proza, saj’ genaamd.

Keltische talenEdit

Het rijmen in de Keltische talen verloopt drastisch anders dan in de meeste andere westerse rijmschema’s, ondanks het sterke contact met de Romaanse en Engelse patronen. Zelfs vandaag de dag, ondanks uitgebreide interactie met de Engelse en Franse cultuur, blijft het Keltische rijm inheemse kenmerken vertonen. Brian Ó Cuív zet de regels van het rijm in de Ierse poëzie van de klassieke periode uiteen: de laatste beklemtoonde klinker en alle daaropvolgende lange klinkers moeten identiek zijn, willen twee woorden rijmen. Medeklinkers worden met het oog op rijm in zes klassen ingedeeld: ze hoeven niet identiek te zijn, maar moeten wel tot dezelfde klasse behoren. Zo kunnen ‘b’ en ‘d’ rijmen (beide zijn ‘stemhebbende plosieven’), net als ‘bh’ en ‘l’ (beide zijn ‘stemhebbende voortzettingsrijmen’), maar ‘l’, een ‘stemhebbende voortzettingsrijm’, kan niet rijmen op ‘ph’, een ‘stemloze voortzettingsrijm’. Bovendien “kan voor perfect rijm een gepalataliseerde medeklinker alleen worden gecompenseerd door een gepalataliseerde medeklinker en een fluoride medeklinker door een fluoride medeklinker”. In de post-klassieke periode raakten deze regels in onbruik, en in populaire verzen volstaat vaak eenvoudige assonantie, zoals te zien is in een voorbeeld van Iers-Gaelisch rijm uit het traditionele lied Bríd Óg Ní Mháille:

Hier zijn de klinkers hetzelfde, maar de medeklinkers, hoewel beide gepalataliseerd, vallen niet in dezelfde klasse in het bardische rijmschema.

ChineesEdit

Naast het klinker/consonant aspect van het rijmen, wordt in Chinese rijmen vaak ook de toonkwaliteit (dat wil zeggen, tonale contour) als een integrale taalkundige factor meegenomen bij het bepalen van het rijm.

Het gebruik van rijm in de Klassieke Chinese poëzie verschijnt meestal, maar niet altijd, in de vorm van gepaarde coupletten, met eindrijm in de laatste lettergreep van elk couplet.

Een ander belangrijk aspect van rijm met betrekking tot Chinese taalstudies is de studie of reconstructie van vroegere variëteiten van het Chinees, zoals het Midden-Chinees.

EngelsEdit

Old English poetry is mostly alliterative verse. Een van de vroegste rijmende gedichten in het Engels is The Rhyming Poem.

Omdat klemtoon belangrijk is in het Engels, is lexicale klemtoon een van de factoren die de gelijkenis van klanken beïnvloedt voor de perceptie van rijm. Perfect rijm kan worden gedefinieerd als het geval waarin twee woorden rijmen als hun laatste beklemtoonde klinker en alle volgende klanken identiek zijn.

Sommige woorden in het Engels, zoals “orange” en “silver”, worden algemeen beschouwd als woorden die niet rijmen. Hoewel een slimme schrijver dit kan omzeilen (bijvoorbeeld door “orange” schuin te laten rijmen op combinaties van woorden als “deurscharnier” of op minder bekende woorden als “Blorenge” – een heuvel in Wales – of de familienaam Gorringe), is het over het algemeen gemakkelijker om het woord uit de rijmpositie te halen of het te vervangen door een synoniem (“orange” zou “amber” kunnen worden, terwijl “silver” een combinatie van “bright en argent” zou kunnen worden). Een bekwaam redenaar kan de uitspraak van bepaalde woorden aanpassen om een sterker rijm mogelijk te maken (bijvoorbeeld ‘orange’ uitspreken als ‘oringe’ om te rijmen op ‘deurscharnier’)

Een kijk op rijm in het Engels komt uit John Milton’s voorwoord bij Paradise Lost:

The Measure is English Heroic Verse without Rime, as that of Homer in Greek, and of Virgil in Latin; Rime being no necessary Adjunct or true Ornament of Poem or good Verse, in longer Works especially, but the Invention of a barbarous Age, to set off wretched matter and lame Meeter; grac’t indeed since by the use of some famous modern Poets, carried away by Custom…

Een meer getemperd standpunt wordt ingenomen door W. H. Auden in The Dyer’s Hand:

Ritmes, meters, strofevormen, etc., zijn als bedienden. Als de meester eerlijk genoeg is om hun genegenheid te winnen en streng genoeg om hun respect af te dwingen, is het resultaat een ordelijk en gelukkig huishouden. Als hij te tiranniek is, geven ze het op; als hij geen gezag heeft, worden ze slordig, impertinent, dronken en oneerlijk.

Geforceerd of onhandig rijm is vaak een belangrijk ingrediënt van doggerel.

FransEdit

In de Franse poëzie is het, anders dan in het Engels, gebruikelijk om identieke rijmen te hebben, waarbij niet alleen de klinkers van de laatste lettergrepen van de regels rijmen, maar ook hun beginmedeklinkers (“consonnes d’appui”). Voor het oor van iemand die gewend is aan het Engelse vers, klinkt dit vaak als een zeer zwak rijm. Bijvoorbeeld, een Engels perfect rijm van homofonen, bloem en bloem, zou zwak lijken, terwijl een Frans rijm van homofonen doigt (“vinger”) en doit (“moet”) of point (“punt”) en punt (“niet”) niet alleen aanvaardbaar is, maar heel gewoon.

Rijm wordt soms ingedeeld in de categorieën “rime pauvre” (“arm rijm”), “rime suffisante” (“voldoende rijm”), “rime riche” (“rijk rijm”) en “rime richissime” (“zeer rijk rijm”), naar gelang van het aantal rijmklanken in de twee woorden of in de delen van de twee verzen. Zo zou bijvoorbeeld “tu” rijmen op “vu” een arm rijm zijn (de woorden hebben alleen de klinker gemeen), “pas” rijmen op “bras” een voldoende rijm (met de klinker en de stille medeklinker gemeen), en “tante” rijmen op “attente” een rijk rijm (met de klinker, de beginmedeklinker, en de coda medeklinker met zijn stomme “e” gemeen). De autoriteiten zijn het echter niet eens over waar de grenzen tussen de categorieën precies moeten liggen.

Holorime is een extreem voorbeeld van rime richissime die een heel vers beslaat. Alphonse Allais was een opmerkelijke exponent van holorime. Hier volgt een voorbeeld van een holorime couplet van Marc Monnier:

Klassiek Frans rijm verschilt niet alleen van Engels rijm door de verschillende behandeling van beginmedeklinkers.

De Franse spelling bevat verschillende slotletters die niet meer worden uitgesproken, en die in veel gevallen nooit zijn uitgesproken. Dergelijke onuitgesproken slotletters blijven van invloed op het rijm volgens de regels van de klassieke Franse versificatie. Zij komen voor in bijna alle Franse verzen van vóór de 20e eeuw, maar vanaf de 20e eeuw wordt met deze rijmregels bijna nooit rekening gehouden.

De belangrijkste “stille” letter is de “stomme e”. In het huidige gesproken Frans wordt de laatste “e” in sommige regionale accenten (in Parijs bijvoorbeeld) weggelaten na medeklinkers; maar in de klassieke Franse prosodie werd hij beschouwd als een integraal onderdeel van het rijm, zelfs wanneer hij na de klinker kwam. “Joue” kon rijmen op “boue”, maar niet op “trou”. Rijmende woorden eindigend op deze stille “e” vormden een “dubbelrijm”, terwijl woorden die niet op deze stille “e” eindigden een “enkelrijm” vormden. Het was een principe van de stanza-formatie dat enkel en dubbel rijm elkaar moesten afwisselen in de stanza. Vrijwel alle 17e-eeuwse Franse toneelstukken in verzen wisselen mannelijke en vrouwelijke Alexandrijnse coupletten af.

De nu zwijgende laatste medeklinkers vormen een complexer geval. Ook zij maakten traditioneel deel uit van het rijm, zodat “pont” rijmde op “vont” maar niet op “lang”; maar spelling en uitspraak vielen niet precies samen-“pont” rijmde ook op “rond”. Er zijn een paar regels die de meeste woord-eindmedeklinkers in de archaïsche Franse uitspraak bepalen:

• Het onderscheid tussen stemhebbende en stemloze medeklinkers gaat in de eindpositie verloren. Daarom rijmen “d” en “t” (beide uitgesproken als /t/). Zo ook met “c”, “g” en “q” (alle /k/), “b” en “p” (beide /p/), en “s”, “x” en “z” (alle /z/). Rijmen eindigend op /z/ worden “meervoudsrijmen” genoemd omdat de meeste meervoudige zelfstandige naamwoorden en bijvoeglijke naamwoorden eindigen op “s” of “x”.
• Nasale klinkers rijmen of ze nu met “m” of “n” worden gespeld (bijv. “essaim” rijmt op “sain” maar niet op “saint”).
• Als een woord eindigt op een stop gevolgd door een “s”, is de stop stil en wordt hij genegeerd om te rijmen (bijv. “temps” rijmt op “dents”). In de archaïsche orthografie worden sommige van deze stille stoppen ook uit de spelling weggelaten (b.v. “dens” voor “dents”).

DuitsEdit

Omdat de Duitse fonologie een breed scala aan klinkerklanken kent, worden bepaalde onvolmaakte rijmwoorden in de Duitse poëzie veelvuldig toegestaan. Deze omvatten het rijmen van “e” met “ä” en “ö”, het rijmen van “i” met “ü”, het rijmen van “ei” met “eu” (in sommige woorden gespeld als “äu”) en het rijmen van een lange klinker met zijn korte tegenhanger.

Enige voorbeelden van onvolmaakte rijmwoorden (alle uit Friedrich Schillers “An die Freude”):

• Deine Zauber binden wieder / Alle Menschen werden Brüder
• Freude trinken alle Wesen / Alle Guten, alle Bösen
• Einen Freund, geprüft im Tod; / und der Cherub steht vor Gott.

GreekEdit

Zie Homoioteleuton

De oude Griekse poëzie is strikt metrisch. Rijm wordt, als het al gebruikt wordt, alleen gebruikt als een incidentele retorische versiering.

De eerste Griek die rijmende poëzie schreef was de veertiende-eeuwse Kretenzer Stephanos Sachlikis. Rijm is nu een vast onderdeel van de Griekse poëzie.

HebreeuwsEdit

Hebreeuws in de oudheid maakte zelden gebruik van rijm, b.v. in Exodus 29 35: ועשית לאהרן ולבניו כָּכה, ככל אשר צויתי אֹתָכה (het identieke deel in beide rijmende woorden is / ‘axa/ ). Rijm werd een permanent – zelfs verplicht – kenmerk van poëzie in de Hebreeuwse taal, rond de 4e eeuw CE. Het wordt aangetroffen in de Joodse liturgische poëzie geschreven in de tijd van het Byzantijnse rijk. Dit hebben de geleerden pas onlangs ingezien, dankzij de duizenden piyyuts die in de Cairo Geniza zijn ontdekt. Aangenomen wordt dat het rijmprincipe van de Hebreeuwse liturgische poëzie werd overgebracht op de poëzie van het Syrische christendom (geschreven in het Aramees), en via deze bemiddeling werd geïntroduceerd in de Latijnse poëzie en vervolgens in alle andere talen van Europa.

LatijnEdit

In de Latijnse retoriek en poëzie waren homeoteleuton en alliteratie veelgebruikte hulpmiddelen.

Staartrijm werd af en toe gebruikt, zoals in dit stukje poëzie van Cicero:

Maar staartrijm werd niet gebruikt als een prominent structureel kenmerk van Latijnse poëzie totdat het werd geïntroduceerd onder invloed van lokale volkstradities in de vroege Middeleeuwen. Dit is de Latijnse hymne Dies Irae:

Middeleeuwse poëzie kan een mengeling zijn van Latijnse en volkstalen. Het mengen van talen in verzen of het rijmen van woorden in verschillende talen wordt macaronisch genoemd.

PoolsEdit

In de Poolse literatuur werd rijm vanaf het begin gebruikt. Onrijmde verzen waren nooit populair, hoewel ze soms werden geïmiteerd uit het Latijn. De epische gedichten van Homerus, Vergilius en zelfs Milton werden door Poolse vertalers voorzien van rijm. Vanwege de paroxytonische accentuering in het Pools, hadden vrouwelijke rijmen altijd de overhand. De regels voor Pools rijm werden vastgesteld in de 16e eeuw. Toen waren alleen vrouwelijke rijmen toegestaan in syllabische verzen. Samen met de invoering van de syllabische versmaat, begonnen ook mannelijke rijmen in de Poolse poëzie voor te komen. Ze waren het meest populair aan het eind van de 19e eeuw. Het meest voorkomende rijmschema in het Oud-Pools (16e – 18e eeuw) was couplet AABBCCDD…, maar Poolse dichters, die perfect op de hoogte waren van de Italiaanse taal en literatuur, experimenteerden met andere schema’s, onder andere ottava rima (ABABABCC) en sonnet (ABBA ABBA CDC DCD of ABBA ABBA CDCD EE).

Het metrum van Mickiewicz’ sonnet is de Poolse alexandrijn (tridecasyllabe, in het Pools “trzynastozgłoskowiec”): 13(7+6) en de rijmwoorden zijn vrouwelijk: en .

PortugeesEdit

Het Portugees classificeert rijm op de volgende manier:

• rima pobre (arm rijm): rijm tussen woorden van dezelfde grammaticale categorie (bijv. zelfstandig naamwoord met zelfstandig naamwoord) of tussen zeer gewone uitgangen (-ão, -ar);
• rima rica (rijk rijm): rijm tussen woorden van verschillende grammaticale klassen of met ongebruikelijke uitgangen;
• rima preciosa (kostbaar rijm): rijm tussen woorden met een verschillende morfologie, bijvoorbeeld estrela (ster) met vê-la (haar zien);
• rima esdrúxula (oneven rijm): rijm tussen proparoxytonische woorden (voorbeeld: ânimo, “animus”, en unânimo, “eenstemmig”).

RussischEdit

Rijm werd in de 18e eeuw in de Russische poëzie geïntroduceerd. Volkspoëzie was over het algemeen niet-rijm, en vertrouwde meer op dactylische regeleinden voor effect. Twee woorden die eindigen op een klinker met accent worden alleen geacht te rijmen als ze een voorafgaande medeklinker gemeen hebben. Klinkerparen rijmen – ook al zullen niet-Russische sprekers ze misschien niet als dezelfde klank waarnemen. Medeklinkerparen rijmen als beide ontstemt zijn. Net als in het Frans wordt in formele poëzie traditioneel afgewisseld tussen mannelijke en vrouwelijke rijmwoorden.

Vroeg 18e-eeuwse poëzie eiste perfecte rijmwoorden die ook grammaticaal rijmden – d.w.z. dat naamwoordelijke uitgangen rijmen op naamwoordelijke uitgangen, werkwoordelijke uitgangen op werkwoordelijke uitgangen, enzovoort. Dergelijke rijmvormen die berusten op morfologische uitgangen zijn in de moderne Russische poëzie veel zeldzamer geworden, en er wordt meer gebruik gemaakt van benaderende rijmvormen.

SanskrietEdit

Patronen van rijk rijm (prāsa) spelen een rol in de moderne Sanskrietpoëzie, maar slechts in geringe mate in historische Sanskrietteksten. Zij worden ingedeeld naar hun plaats binnen de pada (metrische voet): ādiprāsa (eerste lettergreep), dvitīyākṣara prāsa (tweede lettergreep), antyaprāsa (laatste lettergreep) enz.

SpaansEdit

Spaans onderscheidt hoofdzakelijk twee soorten rijm:

• rima consonante (consonantrijm): Die woorden van dezelfde klemtoon met identieke uitgangen, overeenkomende medeklinkers en klinkers, bijvoorbeeld robo (overval) en lobo (wolf), legua (liga) en yegua (merrie) of canción (lied) en montón (stapel).
• rima asonante (assonant rijm): die woorden met dezelfde klemtoon waarvan alleen de klinkers aan het eind identiek zijn, bijvoorbeeld zapato (schoen) en brazo (arm), ave (vogel) en ame (zou liefhebben), relój (horloge) en feróz (woest), puerta (deur) en ruleta (roulette).

Spaans rijm wordt ook ingedeeld naar beklemtooningstype, aangezien verschillende types niet op elkaar kunnen rijmen:

• rima llana (vlak rijm): de rijmende woorden zijn ongeaccentueerd, bijvoorbeeld cama (bed) en rama (tak), pereza (luiheid) en moneda (munt) of espejo (spiegel) en pienso (ik denk).
• rima grave (paroxytoonrijm): De rijmende woorden krijgen accenten op de laatste lettergreep, bijvoorbeeld: cartón (karton) en limón (citroen), jeréz (sherry) en revéz (achterstevoren). Grafwoorden die eindigen op één en dezelfde klinker kunnen asonante rijmwoorden zijn, bijvoorbeeld compró (hij/zij kocht) en llevó (hij/zij droeg), tendré (ik zal hebben) en pediré (ik zal vragen), perdí (ik verloor) en medí (ik mat).
• rima esdrújula (oneven rijm): De rijmende woorden krijgen een accent op het antepenult. Bijvoorbeeld mácula (vlek) en báscula (schaal), estrépito (lawaai) en intrépido (onbevreesd), rápido (snel) en pálido (bleek).

TamilEdit

Er zijn enkele unieke rijmschema’s in Dravidische talen zoals Tamil. Met name het rijm genaamd etukai (anafoor) komt voor op de tweede medeklinker van elke regel.

De andere rijm- en verwante patronen worden mōnai (alliteratie), toṭai (epifora) en iraṭṭai kiḷavi (parallellisme) genoemd.

Sommige klassieke Tamil-poëzievormen, zoals veṇpā, hebben starre grammatica’s voor rijm tot het punt dat ze zouden kunnen worden uitgedrukt als een contextvrije grammatica.

VietnameesEdit

Rijm wordt in het Vietnamees gebruikt om similes te produceren. Het volgende is een voorbeeld van een rijmende simile:

Nghèo như con mèo
/ŋɛu ɲɯ kɔn mɛu/
“Arm als een kat”

Vergelijk het bovenstaande Vietnamese voorbeeld, dat een rijmende simile is, met de Engelse zin “(as) poor as a church mouse”, dat slechts een semantische simile is.