In de afgelopen jaren is er een explosie geweest van wetenschappelijk werk over zwarten en zwartheid in Latijns-Amerika, dat zich heeft verplaatst van het simpelweg aantonen dat rassendiscriminatie bestaat naar het analyseren van de verschillende manieren waarop zwarte gemeenschappen hun veelzijdige identiteiten representeren, zich verhouden tot de neoliberale staat, en intern en transnationaal politiek mobiliseren voor politieke vertegenwoordiging en inclusie. Er is nog veel wetenschappelijk werk te doen over zwarte schrijvers in Spaanstalige Latijns-Amerikaanse natie-staten; hun geschiedenis wordt nog steeds verdoezeld of is geheel afwezig.
Sonja Stephenson Watson heeft een hoognodige interventie geschreven over de geschiedenis van literaire productie en hoe die het discours over zwartheid in Panama heeft gevormd. De politiek van ras in Panama: Afro-Hispanic and West Indian Literary Discourses of Contention is een van de eerste teksten die de Afro-Panamese identiteit conceptualiseert door haar meervoudige producties te articuleren als een resultaat van verschillende zwarte diaspora’s. Bovendien belicht het de zoektocht van deze zwarte gemeenschappen om Panamees te worden na eeuwen van slavernij en staatloosheid en decennia van postkoloniale Antilliaanse migraties. Deze studie levert een belangrijke bijdrage: door de overeenkomsten en verschillen te onderzoeken in de manier waarop het nationale apparaat beide zwarte gemeenschappen uitsluit en folkloriseert, ontkracht ze de simplistische denkfouten dat zwarte Panamese gemeenschappen verdeeld zijn door taal, assimilatie en religie.
In haar inleiding zet Watson op meesterlijke wijze een fundamentele geschiedschrijving neer over zwarte literatuur en de intrinsieke band daarvan met de negentiende-eeuwse Panamese natie-vormingsprojecten. Ze merkt op: “Zwarte literatuur in Panama valt uiteen in twee algemene categorieën, de geschriften van Spaanssprekende zwarten (Afro-Hispanen), directe afstammelingen van tot slaaf gemaakte Afrikanen in Panama, en de geschriften van West-Indiërs, die deel uitmaken van de gemeenschap die voornamelijk uit het Anglo- Caribische gebied migreerden om te werken aan de Panama Railroad (1850-55) en het Kanaal (1904-14)” (2). Watson heeft een aangrijpend oog voor de historische spanningen tussen beide zwarte gemeenschappen, aangezien Afro-Spanjaarden worden opgenomen in het verhaal van mestizaje in Panama’s zelfvorming tot een verenigde Latijns-Amerikaanse natie. West-Indiërs en hun nakomelingen blijven echter, ondanks hun decennialange bijdragen aan de natie, eeuwige vreemdelingen vanwege hun zwartheid, taal en religie. De meeste werken over zwarten in Panama hebben zich gericht op het West-Indische erfgoed of op de Afro-Spaanse aanwezigheid. Watsons belangrijke interventie bestaat erin deze beide zwarte Panamese gemeenschappen met elkaar in gesprek te brengen: door hun complexiteit, spanningen en mogelijkheden tot eenwording vast te stellen via de overkoepelende term Afro-Panamees.
Het uitgangspunt voor Watson is de negentiende-eeuwse Panamese natie-bouwende retoriek en de onderdrukking van het zwarte bewustzijn via de literaire producties van zwarte schrijvers. Beginnen bij de historische conjunctuur van het Panama van na de onafhankelijkheid is een belangrijke discursieve zet vanwege het raciale project van mestizaje. Mestizaje als natie-bouwproject wil een denkbeeldige, raciaal gemengde natie-staat construeren, waarvan de raciale gemengdheid een rassensoortigheid creëert die losstaat van raciale onderdrukking. Deze illusie van rassendemocratie is de eigenlijke pijler van de retoriek over natievorming in het Latijns-Amerikaanse tijdperk na de onafhankelijkheid. Ras en natie zijn onafscheidelijke concepten gebleven in Panama, dat volkeren van Afrikaanse afkomst heeft uitgesloten door het nationale discours van homogeniteit te versterken. De Afro-Spaanse dichters Federico Escobar en Gaspar Octavio Hernández illustreren de spanning die ras opriep in hun geschriften tijdens de vorming van de nieuwe republiek. Zwarte Panamese schrijvers in de periode 1880-1920 propageerden een nationalistische eenheid gebaseerd op een ingebeelde en gederacialiseerde culturele homogeniteit.
Watson graaft in een vergeten literair archief van Afro-Spaanse schrijvers wier gelijktijdige bevestiging en distantiëring van zwartheid een complex verhaal vertelt van zwart zijn en van schrijven tijdens het hoogtepunt van de natie-vorming. Watson merkt op: “Het was een constante strijd voor deze schrijvers om hun zwartheid te bevestigen in hun poëzie en om hun nationale identiteit en aanvaarding door andere Panamezen te behouden tijdens de vorming van de nieuwe republiek” (20). De poëzie van Escobar en Hernández daagt het anti-zwarte nationale discours van Panameñidad uit door zich met hun eigen zwartheid bezig te houden en zich als zwart te identificeren met een zweem van “bipolair raciaal bewustzijn” (41). Watsons aandacht voor deze tegenstrijdigheden is een belangrijke analyse; het dient om de historische conflicten bloot te leggen die geworteld zijn in het anti-zwart zijn tussen Afro-Spanics en West-Indiërs, in het bijzonder de specifieke onderhandelingen die Afro-Spanics voerden en beleefden op een cruciaal moment van de opbouw van Panama’s natie. Het werk van de Afro-Spaanse schrijver Joaquin Beleño illustreert zijn centrale rol als spreekbuis voor alle Panamezen tegen het VS-imperialisme en de aanleg van het Panamakanaal. Watson’s analyse van Beleño’s Kanaalzone-trilogie is gericht op de complexiteit van het kanaal als een katalysator voor sociale verandering en conflict in Panama. Ze merkt op dat Beleño West-Indiërs ziet als buitenstaanders die de Spaanse taal hebben “gecorrumpeerd” en als indringers die niet bereid zijn zich te assimileren in de Panamese samenleving. Door zich kritisch te verdiepen in de Panamese literaire canon laat Watson ons zien dat het anti-zwarte racisme zowel door Afro-Spanjaarden als door West-Indiërs op verschillende manieren werd beleefd, maar op manieren die beide vormen van zwartheid buiten de verbeelde gemeenschap van Panama’s natie plaatsen.
De West-Indiaan als literair personage is in conflict en wordt door Afro-Spanjaarden en andere niet-zwarte Panamezen als een buitenstaander geconstrueerd. Watson gebruikt werk van de derde generatie West-Indische schrijver Carlos “Cubena” Guillermo Wilson om te illustreren hoe hij de vernederde West-Indische figuur opnieuw tot leven wekt. In veel opzichten reanimeert Watson Wilson’s werk, dat weinig tot geen erkenning heeft gekregen als onderdeel van de nationale canon. “Wilsons weglating uit de Panamese literaire canon,” beweert ze, “komt omdat zijn teksten decennia van discriminatie onthullen tegenover Afro-afvalligen en West-Indiërs in Panama die de natie mee vorm gaven voor en na de emancipatie” (73). Wilsons romans informeren ons over de Afro-Panamese ervaring en wat het betekent om zwart te zijn in een natie die is opgebouwd rond witheid en anti-zwartheid. Zijn romans leveren een belangrijke bijdrage door te laten zien wat het betekent om zwart en Engelstalig te zijn in een natie van Spaanstaligen. Watson onderzoekt bijvoorbeeld Wilson’s keuze voor chombo – een beledigende, pejoratieve anti-West-Indiaanse term die door veel niet-West-Indiaanse Panamezen wordt gebruikt – als titel van een van zijn romans. Hoewel het gebruik van de term door niet-West-Indiaanse Panamezen overwegend negatief is, eigent Wilson zich het afwijkende beeld toe voor zijn roman. Zoals Watson opmerkt: “Chombo’s vormen het middelpunt van de actie, en als zelf een chombo, maakt Wilson zich de uitdrukking eigen en gebruikt die om duidelijk te maken dat West-Indiërs in Panama niet onwetend, lui, promiscue of lomp zijn” (80). Wilsons trilogie legt de bijdragen van volkeren van Afrikaanse afkomst aan de Panamese geschiedenis bloot en probeert Afro-Spaanse en West-Indiaanse mensen te verenigen.
In haar slothoofdstuk analyseert Watson de hedendaagse zwarte Panamese schrijvers Melanie Taylor en Carlos Oriel Wynter Melo, wier fictie en korte verhalen de noties van zwart-zijn en Panamees-zijn verruimen. Deze hedendaagse schrijvers creëren een literaire ruimte om de zwarte Panamese identiteit op verschillende manieren te articuleren, met inbegrip van verschillende zwarte identiteiten. Historische en hedendaagse etnische conflicten tussen Afro-Spaanse en West-Indische gemeenschappen zijn reëel en worden dagelijks in gewelddadige vormen beleefd. Ondanks de assimilatiepolitiek en de representatieve zichtbaarheid blijven in beide gemeenschappen nog steeds levende uitingen van anti-zwart racisme bestaan. Hoewel een diepgaande analyse van hoe anti-zwart racisme en vervreemding vorm geven aan beide gemeenschappen ontbreekt, is deze tekst toch ongelooflijk nuttig voor studenten en docenten die geïnteresseerd zijn in Afro-Amerikaanse studies, Afrikaanse diaspora studies, Latijns-Amerikaanse en Caribische studies, en Engelse en Spaanse literatuur. Het is een belangrijke bijdrage aan de verdieping van onze archieven over zwarten in Midden-Amerika, en ik kijk ernaar uit om het te gebruiken in mijn cursussen over zwarten en zwartheid in Latijns-Amerika.
Paul Joseph López Oro is een doctoraal student aan het Department of African and African Diaspora Studies aan de Universiteit van Texas in Austin. Hij is een huidige McNair Scholars Graduate Fellow. Zijn onderzoeksinteresses omvatten Garifuna Sociale Bewegingen en transnationale migraties naar de Verenigde Staten; zwartheid, inheemsheid, en Afro-Caribische politiek en culturen in Centraal-Amerika; en afrolatin@ studies.