Nahuatl

De term Nahuatl (nawatlahtolli) omvat een aantal nauw verwante talen die de meest zuidelijke tak vormen van de Uto-Aztecan taalfamilie. Het dient als algemene naam voor 27 taalvarianten (Ethnologue), waarvan sommige onderling onverstaanbaar zijn, die tegenwoordig door meer dan 1,6 miljoen mensen in Mexico worden gesproken. Er zijn meer sprekers van het Nahuatl dan van enige andere inheemse taal in Mexico. De naam Nahuatl betekent ‘iets dat goed klinkt’. De term verwijst soms ook naar het Klassieke Nahuatl, de bestuurstaal van het Azteekse rijk die als lingua franca diende in Centraal-Amerika van de 7e tot de 16e eeuw na Christus toen de Spaanse veroveraars in de Nieuwe Wereld arriveerden.

Men denkt dat de Nahua-volkeren hun oorsprong hebben in wat nu het zuidwesten van de Verenigde Staten en het noordwesten van Mexico is, en dat zij zich hebben afgesplitst van de andere Uto-Azteekse volkeren en rond 500 n.Chr. naar Centraal-Mexico zijn gemigreerd, zich uiteindelijk hebben verspreid en het dominante volk in Centraal-Mexico zijn geworden.

Status

Van de 27 variëteiten van het Nahuatl die door Ethnologue worden vermeld, hebben er slechts twaalf meer dan 10.000 sprekers, elf variëteiten hebben slechts 1.000-9.000 sprekers, en 3 variëteiten zijn reeds uitgestorven. Zoals het geval is met andere inheemse talen van Mexico, zijn de meeste sprekers van het Nahuatl tweetalig in het Nahuatl en het Spaans. In sommige steden leren de jongeren geen Nahuatl, terwijl in andere gebieden de meerderheid van de kinderen die op school komen geen Spaans spreekt. In sommige gebieden zijn er lagere scholen en zelfs middelbare scholen die in het Nahuatl onderwezen worden.

Dialecten

Linguïsten onderscheiden drie basisindelingen van Nahuatl talen, gebaseerd op het lot van het klassieke Nahuatl foneem */tl/.

• Centrale en noordelijke variëteiten behielden /tl/, bijv, Nahuatl.
• Oostelijke variëteiten vervingen /lt/ door /t/, bijv. Nahuat.
• Westelijke variëteiten vervingen /tl/ door /l/, bijv. Nahual.

Structuur

Klanksysteem

De fonemische inventarissen van de verschillende Nahuatl-variëteiten verschillen niet veel. Nahuatl-lettergrepen bestaan meestal uit een enkele klinker, eventueel voorafgegaan of gevolgd door een enkele medeklinker. Het meest voorkomende type syllabe is Medeklinker + Klinker. Medeklinkerclusters komen alleen voor omdat twee medeklinkers van twee afzonderlijke lettergrepen in elkaar overlopen. Het Nahuatl kent over het algemeen geen tweeklanken, dus wanneer twee klinkers aan elkaar worden geschreven, behoren ze tot verschillende lettergrepen en worden ze apart uitgesproken.

De tabellen hieronder tonen een gestandaardiseerde fonemische inventaris gebaseerd op de inventaris van het Klassieke Nahuatl. Veel moderne dialecten missen sommige van deze klanken of bevatten andere.

Klinkers

Nahuatl heeft vier klinkers die lang of kort kunnen zijn. Klinkerlengte maakt een verschil in woordbetekenis, bijv. istaʔsalt’ en ista:ʔ ‘wit.’ Het onderscheid tussen lange en korte klinkers kan in sommige variëteiten van de taal aan het verdwijnen zijn. Verschillende orthografieën van het Nahuatl geven lange klinkers verschillend weer. Sommigen gebruiken een dubbele punt, bijv. o:, anderen gebruiken een macron, bijv. ō, weer anderen schrijven een dubbele klinker, bijv, oo.

Close	i
Mid	e		o
Open		a

Consonanten

Nahuatl variëteiten hebben een relatief kleine inventaris van medeklinker fonemen. Er zijn geen stemhebbende plofklanken, fricatieven, of affricaten.

				Palatal		Labiovelar
Stoppen	p	t			k	kʷ	ʔ
Fricatieven		s	ʃ			(h)
Affricaten		tɬ, ts	tʃ
Lateralen		l
Nasalen	m	n
Semivowels	w			j

• /kʷ/ = uitgesproken als /k/ met afgeronde lippen. /kʷ/ wordt geschreven als cu of qu wanneer het voorafgaat aan een achterklinker; cuh of uhc in de laatste positie van een lettergreep;
• /ʔ / = klank tussen klinkers in uh-oh
• ʃ// = sh in shop; weergegeven door x in orthografie
• /tʃ/ = ch in chap
• /ts/ = ts in cats; vaak geschreven als tz
• /tɬ/ heeft geen equivalent in het Engels; probeer a en a stemloos tegelijk uit te spreken.
• /j/ = y in yet

Stress

Stress in de meeste Nahuatl-variëteiten valt op de op-één-na-laatste (voorlaatste) lettergreep.

Grammatica

Nahuatl is een polysynthetische taal, d.w.z., het voegt verschillende soorten affixen (voorvoegsels en/of achtervoegsels) toe aan wortels om zeer lange woorden te vormen. Deze woorden functioneren als hele zinnen in talen als het Engels. Zo is er een 18-lettergrepig woord in het Tetelcingo Nahuatl nehualmoyecastemojmolunijtzinutinemisquioni, dat betekent: “Jullie eerzame mensen zouden misschien met jullie neuzen zijn komen slaan om ze te laten bloeden, maar in feite hebben jullie dat niet gedaan”. Klik hier om te zien hoe dit lange woord in elkaar is gezet.

Werkwoorden en voornaamwoorden

• De meeste grammaticale vormen van zelfstandige naamwoorden worden gemarkeerd door achtervoegsels.
• Werkwoorden behoren tot een van de twee klassen: levend of levenloos.
• Werkwoorden worden gemarkeerd voor aantal: enkelvoud en meervoud.
• Werkwoorden worden gemarkeerd voor geslacht.
• Zelfstandige naamvallen worden gemarkeerd door een van de twee achtervoegsels: absoluut en bezittelijk, zoals in onderstaand voorbeeld uit Wikipedia.
• Enkele variëteiten van het Nahuatl maken onderscheid tussen inclusieve en exclusieve meervoudige voornaamwoorden voor de eerste persoon.
• Vele variëteiten maken onderscheid tussen erewoordelijke en niet-eerbiedige voornaamwoorden voor de tweede en derde persoon, bijv, tehwa:tl ‘niet-eerbiedig u enkelvoud’ en amehwa:ntzitzin ‘eerbiedig u meervoud’ (Wikipedia).

man	oquichtl	absolutief enkelvoud
men	oquichtin	absolutief meervoud
mijn man	noquich	possitief enkelvoud
mijn mannen	noquichhuān	possitief meervoud

Postposities

Nahuatl gebruikt postposities in plaats van preposities (zoals in het Engels). Daaronder zijn -tla(n), -pa(n), -ca(n), en -c(o), die allemaal zoiets betekenen als ‘in’, of ‘op de plaats van’. Dit verklaart waarom veel plaatsnamen in Mexico op één eindigen.

Werkwoorden

Nahuatl-werkwoorden zijn vrij complex.

• Voegsels worden gebruikt om overeenstemming in persoon en getal aan te geven met de onderwerpen en voorwerpen van de werkwoorden.
• Suffixen markeren tijd en aspect.
• Er zijn drie tijden: tegenwoordige, verleden en toekomende tijd.
• Er zijn drie aspecten: imperfectief, perfectief en progressief (in sommige variëteiten)
• Er zijn verschillende stemmingen: indicatief, imperatief, optatief en prohibitief (in sommige variëteiten)
• Verzoekende en oorzakelijke stemmen komen voor in veel moderne dialecten van het Nahuatl (Wikipedia).
• Vele variëteiten gebruiken speciale eretekens om beleefdheid uit te drukken tegenover gesprekspartners of mensen/dingen waarover gesproken wordt, bijv,in het Klassieke Nahuatl, ti-mo-t͡la:lo-a ‘je loopt niet-eerbiedig’ en ti-mo-t͡la:lo-t͡sino-a ‘je loopt eerbiedig’ (Wikipedia).

Woordvolgorde

Sommige taalkundigen beweren dat het Nahuatl alle mogelijke volgordes van Onderwerp, Werkwoord en Voorwerp toestaat. Anderen denken dat het Nahuatl een basale werkwoordsinitiële woordvolgorde heeft met een grote vrijheid voor variatie, waardoor sprekers de woordvolgorde kunnen gebruiken voor pragmatische doeleinden zoals focus en onderwerp.

Vocabulaire

De basiswoordenschat van het Nahuatl is Uto-Aztecaans van aard. De taal maakt gebruik van affixatie om nieuwe woorden te vormen. Zo worden achtervoegsels gebruikt om zelfstandige naamwoorden af te leiden van werkwoorden, bijv. miqui ‘sterven’ + liztli ‘afleidend achtervoegsel’ = miquiliztli ‘dood’. Het moderne Nahuatl kent een groot aantal ontleningen aan het Spaans, bijv, pwerta ‘deur’ van Spaans puerta, porke ‘omdat’ van Spaans porque.

Hieronder staan de Nahuatlse telwoorden 1-10.

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
ce	ome	eyi	nahui	macuilli	chicuace	chicome	chicueyi	chiconahui	ma’tlactli

Schrift

Nahuatl heeft de meest uitgebreide literatuur van alle Indiaanse talen. Het omvat een relatief groot corpus van poëzie en een theologische dissertatie genaamd Nican Mopohua. Ten tijde van de Spaanse verovering bestond het Azteekse schrift voornamelijk uit pictogrammen, aangevuld met een paar ideogrammen. Waar nodig werden ook symbolen gebruikt om lettergrepen weer te geven. Dit schrift gaf de gesproken taal niet goed weer. Nadat Spaanse missionarissen het Romeinse schrift hadden aangepast voor het schrijven van het Nahuatl, werd het gebruikt voor het vastleggen van een groot aantal Azteekse proza en poëzie, woordenboeken en grammatica’s. De missionarissen produceerden vele orthografische varianten voor het Nahuatl, deels omdat zij verschillende dialecten vastlegden, en deels omdat zij geen opgeleide taalkundigen waren en niet wisten hoe zij Nahuatl-klanken die in het Spaans ontbraken, moesten analyseren en in schrift weergeven. Tegenwoordig heeft het Mexicaanse Ministerie van Openbaar Onderwijs een gestandaardiseerd alfabet aangenomen voor gebruik in tweetalige onderwijsprogramma’s.

Kijk eens naar artikel 1 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens in het Centraal Nahuatl.

1. Tlen se tlanauatili kiijtoua:
Nochi tlakamej uan siuamej kipiaj manoj kuali tlakatisej, nochi san se totlatechpouiltilis uan titlatepanitalojkej, yeka moneki kuali ma timouikakaj, ma timoiknelikaj, ma timotlasojtlakaj uan ma timotlepanitakaj.

Artikel 1
Alle mensen worden vrij en gelijk in waardigheid en rechten geboren. Zij zijn begiftigd met verstand en geweten en dienen zich jegens elkaar in een geest van broederschap te gedragen.

Wist U dat?

Nahuatl heeft de Engelse taal voorzien van enkele woorden die uit het Spaans zijn overgewaaid. Enkele daarvan zijn hieronder opgesomd.

avocado	ahuakatl ’testikel’, zo genoemd naar zijn vorm
chili	cilli, inheemse naam voor de pepers
chocolaat	xocolatl, van xococ ‘bitter’ + atl ‘water’
mesquiet	mizquitl, naam van de boom
ocelot	ocelotl ‘jaguar’
shack	xacalli ‘houten hut’
tomato	tomatl ’tomaat,letterlijk, ‘de zwellende vrucht’