Aangespoord door de arrestatie van Rosa Parks op 1 december 1955, was de Montgomery bus boycot een 13 maanden durend massaal protest dat eindigde met de uitspraak van het Amerikaanse Hooggerechtshof dat segregatie in openbare bussen ongrondwettelijk is. De Montgomery Improvement Association (MIA) coördineerde de boycot en de voorzitter ervan, Martin Luther King, Jr., werd een prominent leider van de burgerrechten naarmate de internationale aandacht zich op Montgomery richtte. De busboycot toonde aan dat geweldloos massaprotest de rassenscheiding met succes kon bestrijden en diende als voorbeeld voor andere zuidelijke campagnes die volgden. In Stride Toward Freedom, King’s memoires uit 1958 over de boycot, verklaarde hij dat de echte betekenis van de Montgomery-busboycot de kracht was van een groeiend zelfrespect om de strijd voor burgerrechten te bezielen.
De wortels van de busboycot begonnen jaren voor de arrestatie van Rosa Parks. De Women’s Political Council (WPC), een groep zwarte beroepsbeoefenaars die in 1946 was opgericht, had hun aandacht al gericht op de Jim Crow-praktijken in de stadsbussen van Montgomery. Tijdens een ontmoeting met burgemeester W. A. Gayle in maart 1954 schetsten de leden van de raad de veranderingen die zij nastreefden voor het bussysteem van Montgomery: niemand meer laten staan op lege stoelen; een verordening dat zwarten niet meer aan de voorkant van de bus moesten betalen en aan de achterkant moesten instappen; en een beleid dat zou voorschrijven dat bussen in zwarte woonwijken op elke hoek moesten stoppen, zoals zij dat in blanke gemeenschappen deden. Toen de bijeenkomst geen verandering van betekenis opleverde, herhaalde WPC-voorzitter Jo Ann Robinson de verzoeken van de raad in een brief van 21 mei aan burgemeester Gayle, waarin zij hem vertelde: “Er is sprake van vijfentwintig of meer lokale organisaties die een boycot van bussen in de hele stad plannen” (“A Letter from the Women’s Political Council”).
Een jaar na de ontmoeting van de WPC met burgemeester Gayle werd de 15-jarige Claudette Colvin gearresteerd omdat zij de segregatie in een Montgomery-bus aanvocht. Zeven maanden later werd de 18-jarige Mary Louise Smith gearresteerd omdat ze weigerde haar zitplaats aan een blanke passagier af te staan. Geen van beide arrestaties mobiliseerde echter de zwarte gemeenschap van Montgomery zoals die van Rosa Parks later dat jaar.
King herinnerde er in zijn memoires aan dat “mevrouw Parks ideaal was voor de rol die haar door de geschiedenis was toebedeeld,” en omdat “haar karakter onberispelijk was en haar toewijding diepgeworteld” was zij “een van de meest gerespecteerde mensen in de negergemeenschap” (King, 44). Robinson en het WPC reageerden op Parks’ arrestatie door op te roepen tot een eendaags protest tegen de bussen in de stad op 5 december 1955. Robinson bereidde een reeks pamfletten voor op het Alabama State College en organiseerde groepen om deze te verspreiden in de zwarte gemeenschap. Ondertussen, nadat hij samen met Clifford en Virginia Durr de borgtocht voor Parks had veiliggesteld, begon E.D. Nixon, voormalig leider van de Montgomery afdeling van de National Association for the Advancement of Colored People (NAACP), lokale zwarte leiders, waaronder Ralph Abernathy en King, te bellen om een planningsbijeenkomst te organiseren. Op 2 december kwamen zwarte predikanten en leiders bijeen in de Dexter Avenue Baptist Church en kwamen overeen om de boycot van 5 december bekend te maken. Het geplande protest kreeg onverwachte publiciteit in de weekendkranten en in radio- en televisiereportages.
Op 5 december bleef 90 procent van de zwarte inwoners van Montgomery uit de bussen. Die middag kwamen de ministers en leiders van de stad bijeen om de mogelijkheid te bespreken de boycot uit te breiden tot een langdurige campagne. Tijdens deze bijeenkomst werd de MIA gevormd, en King werd tot voorzitter gekozen. Parks herinnerde zich: “Het voordeel van Dr. King als voorzitter was dat hij zo nieuw was in Montgomery en in het burgerrechtenwerk dat hij er nog niet lang genoeg was om sterke vrienden of vijanden te maken” (Parks, 136).
Die avond, op een massabijeenkomst in de Holt Street Baptist Church, stemde de MIA voor voortzetting van de boycot. King sprak tot enkele duizenden mensen op de bijeenkomst: “Ik wil dat het bekend wordt dat we met grimmige en vastberadenheid zullen werken om gerechtigheid te krijgen in de bussen in deze stad. En we hebben het niet mis…. Als wij het mis hebben, heeft het Hooggerechtshof van deze natie het mis. Als wij ongelijk hebben, heeft de grondwet van de Verenigde Staten ongelijk. Als wij ongelijk hebben, heeft God ongelijk” (Papers 3:73). Na onsuccesvolle gesprekken met stadscommissarissen en functionarissen van busmaatschappijen, kwam de MIA op 8 december met een formele lijst van eisen: hoffelijke behandeling door buschauffeurs; wie het eerst komt, het eerst maalt zitplaatsen voor iedereen, met zwarten achterin en blanken voorin; en zwarte buschauffeurs op overwegend zwarte routes.
De eisen werden niet ingewilligd, en de zwarte inwoners van Montgomery bleven tot 1956 uit de bussen, ondanks pogingen van stadsambtenaren en blanke burgers om de boycot te dwarsbomen. Nadat de stad zwarte taxichauffeurs begon te straffen voor hun hulp aan de boycotters, organiseerde de MIA een carpool. Op advies van T.J. Jemison, die in 1953 een carpool had georganiseerd tijdens een busboycot in Baton Rouge, ontwikkelde de MIA een ingewikkeld carpoolsysteem van ongeveer 300 auto’s. Robert Hughes en anderen van de Alabama Council for Human Relations organiseerden bijeenkomsten tussen de MIA en stadsambtenaren, maar er werden geen afspraken gemaakt.
In het begin van 1956 werden de huizen van King en E.D. Nixon gebombardeerd. King was in staat de menigte die zich bij zijn huis verzamelde te kalmeren door te verklaren: “Wees kalm zoals ik en mijn familie zijn. Wij zijn niet gewond en onthoud dat als mij iets overkomt, er anderen zullen zijn om mijn plaats in te nemen” (Papers 3:115). Stadsambtenaren verkregen in februari 1956 een gerechtelijk bevel tegen de boycot en klaagden meer dan 80 boycotleiders aan op grond van een wet uit 1921 die samenzweringen verbood die zich met wettige zaken bemoeiden. King werd hiervoor berecht en veroordeeld tot betaling van 500 dollar of 386 dagen gevangenisstraf in de zaak State of Alabama v. M. L. King, Jr. Ondanks dit verzet ging de boycot door.
Hoewel de meeste publiciteit over het protest zich concentreerde op de acties van zwarte predikanten, speelden vrouwen een cruciale rol in het succes van de boycot. Vrouwen als Robinson, Johnnie Carr, en Irene West ondersteunden de MIA comités en vrijwilligersnetwerken. Mary Fair Burks van het WPC schreef het succes van de boycot ook toe aan “de naamloze koks en dienstmeisjes die een jaar lang eindeloze kilometers hebben gelopen om de bres te slaan in de muren van de segregatie” (Burks, “Trailblazers,” 82). In zijn memoires citeert King een oudere vrouw die verklaarde dat ze zich niet voor haar eigen bestwil bij de boycot had aangesloten, maar voor het welzijn van haar kinderen en kleinkinderen (King, 78).
Nationale berichtgeving over de boycot en King’s proces resulteerde in steun van mensen buiten Montgomery. Begin 1956 bezochten de veteraan-pacifisten Bayard Rustin en Glenn E. Smiley Montgomery en gaven King advies over de toepassing van Gandhiaanse technieken en geweldloosheid op de Amerikaanse rassenverhoudingen. Rustin, Ella Baker en Stanley Levison richtten In Friendship op om in het Noorden fondsen te werven voor de zuidelijke inspanningen voor burgerrechten, waaronder de busboycot. King absorbeerde ideeën van deze voorstanders van geweldloze directe actie en maakte zijn eigen syntheses van Gandhiaanse principes van geweldloosheid. Hij zei: “Christus toonde ons de weg, en Gandhi in India toonde aan dat het kon werken” (Rowland, “2,500 Here Hail”). Andere aanhangers van Gandhiaanse ideeën zoals Richard Gregg, William Stuart Nelson, en Homer Jack schreven de MIA om steun aan te bieden.
Op 5 juni 1956 oordeelde de federale districtsrechtbank in Browder v. Gayle dat bussegregatie ongrondwettelijk was, en in november 1956 bevestigde het U.S. Supreme Court Browder v. Gayle en schrapte wetten die gesegregeerde zitplaatsen in openbare bussen voorschreven. De beslissing van het hof kwam op dezelfde dag dat King en de MIA voor het gerechtshof een verbod op de MIA carpools aanvochten. Omdat de MIA vastbesloten was de boycot niet te beëindigen voordat het bevel tot desegregatie van de bussen daadwerkelijk in Montgomery aankwam, werkte zij een maand lang zonder het carpoolsysteem. Het Hooggerechtshof bevestigde de uitspraak van de lagere rechtbank en op 20 december 1956 riep King op tot beëindiging van de boycot; de gemeenschap stemde hiermee in. De volgende ochtend stapte hij op een geïntegreerde bus met Ralph Abernathy, E.D. Nixon en Glenn Smiley. King zei over de busboycot: “We kwamen tot het inzicht dat het op den duur eervoller is om in waardigheid te lopen dan in vernedering te rijden. Dus … besloten we vermoeide voeten te vervangen door vermoeide zielen, en door de straten van Montgomery te lopen” (Papers 3:486). King’s rol in de busboycot kreeg internationale aandacht, en de tactiek van de MIA om massaal geweldloos protest te combineren met christelijke ethiek werd het model om de segregatie in het Zuiden aan te vechten.