Ik word vaak een wetenschapper genoemd. Maar dat ben ik niet. Ik schrijf vanuit 60 jaar ervaring. De oceanen zijn erg goed geweest voor mijn man Ron en mij. Ze hebben ons een leven van opwinding en avontuur gegeven. De zeewereld is mijn leermeester, mijn werkplek en mijn liefde, maar Ron en ik hebben slechts een beetje gebabbeld in wat het biedt – onbekende diepten, en hun mysterieuze wezens, die 72 procent van het oppervlak van onze planeet beslaan.
Ron en ik leerden al vroeg dat opnamen van haaien beter verkocht zouden worden dan die van enig ander zeedier. In de jaren 1950 kocht Movietone News (een internationaal bioscoopjournaal over de jaren 1929-79) Ron’s 16 mm-beelden, vergrootte ze tot 35 mm en vertoonde ze in theaters over de hele wereld. Toen kwam de televisie (in 1956 in Australië) en de zucht van het publiek naar beelden van haaien bracht ons ertoe offshore-wateren af te zoeken naar deze “gevaarlijke” roofdieren. Voor ons werd het filmen van haaien in hun natuurlijke omgeving een manier van leven.
Er is niet één manier om haaien te beschrijven. Er zijn honderden soorten, allemaal met verschillende kenmerken, maar slechts enkele ervan zijn potentieel gevaarlijk voor de mens.
De meest bedreigende soort die onze kustlijn bevaart, is de grote witte haai. De grootste geregistreerde grote witte haai werd in 1978 gevangen bij de Azoren, een Portugese archipel in de Atlantische Oceaan, ongeveer 1500 km van Lissabon. Hij werd door een waarnemer gemeten op 8,8 m en woog naar schatting meer dan 4,5 ton. Beweringen over de vangst van veel grotere grote witte walvissen zijn niet onderbouwd. Ik ben er zelfs niet zeker van dat ik de grootte van het Azoren-exemplaar geloof, maar de oceaan zit vol verrassingen en een supergrote haai zou er wel eens een van kunnen zijn.
Andere potentieel gevaarlijke haaien langs onze kust zijn meestal van het geslacht Carcharhinus: stierhaaien, bronswalvishaaien, Galapagoshaaien en, in de tropen, de grijze rifhaai, de zilverpunthaai en de tijgerhaai. Verscheidene andere haaiensoorten kunnen opgewonden raken als er voedsel in het water is, en speervissers zijn zelfs gebeten door meterslange witpunthaaien wanneer zij een spartelende, bloedende vis vasthielden. Ik ben verschillende keren gebeten en altijd als er voedsel in het water was. Ik heb nooit de haai de schuld gegeven, alleen mezelf omdat ik onvoorzichtig was.
In de jaren vijftig en begin jaren zestig geloofden we wat de media zeiden – dat de enige goede haai een dode is en dat als je een haai ziet, het òf jij òf de haai is. Maar nu is het tijd om de feiten van deze fictie te scheiden.
Waar: Haaien kunnen worden neergestaard
Tijdens het filmen van Blauw Water, Witte Dood in 1969, 200 km voor de Zuid-Afrikaanse kust, verlieten we de veiligheid van onze kooien, die we aan een dode walvis hadden vastgebonden, en bevochten we honderden grote haaien, waarbij we uiteindelijk een plaats voor onszelf veroverden temidden van de meute. We leerden die haaien, allemaal uiterst gevaarlijk, respect in een paar hectische minuten.
De eerste beesten die ons benaderden werden geraakt door mijn haaienbilly (een 1,2 m lange houten knots met een stomp uiteinde), geslagen door Ron’s metalen camerabehuizing, of in de kieuwen geslagen door mede-cameramannen Stan Waterman en Peter Gimble. Als zij ons sloegen, sloegen wij hen harder terug. Niet een van ons trok zich terug. Ik wachtte tot ik gebeten of verscheurd zou worden, of mijn metgezellen verscheurd zou zien worden, en vroeg me af wat ik zou doen als het gebeurde. Er was geen angst, alleen een gevoel van opwinding en agressie.
Het was alsof we de tijd terugspoelden. We waren een oerwereld binnengegaan, onveranderd in miljoenen jaren, en hadden een plaats voor onszelf gemaakt aan het banket. De haaienroedel wist dat als ze geconfronteerd werden, deze vier bellenblazende, onhandige wezens zouden vechten. Top roofdieren zijn gewend dat hun prooi probeert te ontsnappen, niet dat ze standhouden en terugvechten.
Maar wij vochten terug en werden geaccepteerd als deel van de roedel. Omringd door zeer gevaarlijke haaien, zwommen we met hen mee, zelfs tot waar ze zich voedden met de walvis en hoewel we soms opzij werden geduwd, voelden we ons niet meer bedreigd.
Als een zwemmer of duiker een haai tegenkomt en geen snelle ontsnappingsroute ziet, is mijn advies om de vis recht in de ogen te kijken, te schreeuwen, ernaartoe te zwemmen, extreme agressie te tonen en – als er contact wordt gemaakt – te vechten als de hel. De meeste slachtoffers van haaienaanvallen zien de haai niet voordat ze gebeten worden. Als je de haai eenmaal hebt gezien, is het onwaarschijnlijk dat je problemen krijgt – behalve dan de confrontatie met je eigen angst.
Waar: Haaien worden aangetrokken door zwemmende honden
De nieuwsgierigheid van haaien trekt hen aan naar elk ongewoon schepsel in hun omgeving. Een klein dier als een hond wordt eerder als prooi gezien dan een groot dier.
PLAUSIBEL: Haaien worden aangetrokken door bloed
Er wordt wel gezegd dat mensenbloed een haai van kilometers afstand aantrekt. Dat is niet onze ervaring, maar misschien hebben we nooit genoeg gebloed om aantrekkelijk te zijn. We weten dat een geharpoeneerde walvis die zijn leven in de open oceaan laat bloeden terwijl hij in doodsangst huilt, honderden grote, zeer gevaarlijke haaien kan aantrekken.
Tot afgrijzen van zeelieden in het water nadat schepen zijn gezonken, kunnen oceanische witpunthaaien, blauwe haaien en zijdehaaien als bij toverslag uit de diepte tevoorschijn komen. De eerste twee hebben geen instinctieve angst voor de mens; zij zijn geëvolueerd om grote, gewonde of spartelende dieren in het water te eten en zijn verantwoordelijk voor meer menselijke doden dan alle andere zogenaamde gevaarlijke haaien wereldwijd. Net als veel andere haaien kunnen ze worden getraind, en snel.
FALSE: Haaien moeten op hun zij draaien om te bijten
Haaien hoeven niet op hun zij of rug te liggen als ze eten; ze kunnen vanuit elke hoek bijten.
TRUE: Haaien kunnen worden getraind
Haaien kan gemakkelijk een eenvoudige handeling worden geleerd. Ik heb eens een witpuntrifhaai getraind om over een stuk roze koraal naar me toe te zwemmen. Als ze het goed deed, beloonde ik haar met een stuk vis. Als ze op een andere manier naar me toe zwom, gaf ik haar een klap op haar kop. Binnen 45 minuten had ik die haai precies zo voor elkaar als ik wilde.
Enige uren later keerde ik met mijn camera terug naar dezelfde plek. Ik had nu drie witpuntrifhaaien die over het roze koraal zwommen. Op de een of andere manier had mijn getrainde haai haar metgezellen laten weten dat als ze zich op een bepaalde manier zouden gedragen, ze een traktatie zouden krijgen. Dit is geen op zichzelf staand geval, maar iets wat we al vele malen hebben gedaan, niet alleen met haaien maar ook met vissen. Haaien hebben zeer kleine hersenen, maar in tegenstelling tot mensen gebruiken ze die waarschijnlijk wel volledig. We hebben ontdekt dat ze een voedselgerelateerde truc veel sneller kunnen leren dan een hond, vogel of kat.
FALSE: Haaien zwemmen achteruit
Het antwoord is nee, hoewel er een paar soorten zijn, waaronder de epaulethaai, die voorkomt in tropische Australische wateren van Noord-NSW tot Shark Bay, WA, die achteruit kunnen “lopen”.
PLAUSIBLE: Aanvallen zijn waarschijnlijker in de schemering
Stierhaaien hebben mensen gebeten en gedood die in het water waadden of stonden. Ze komen in het ondiepe bij opkomend tij op zoek naar alles wat eetbaar is en van de kust kan drijven.
Waden of zwemmen in de buurt van een kanaal waar vaak vis wordt schoongemaakt, of waar het water troebel is, is niet aan te raden, vooral niet in de schemering wanneer sommige haaien (bijvoorbeeld de stier) geconditioneerd zijn om zich te voeden.
FALSE: haaien kunnen niet in zoet water overleven
Stierhaaien zwemmen rivieren op naar brak of zelfs zoet water, vooral vrouwtjes als ze klaar zijn om te paren. Hoewel de meeste haaien een scherp gezichtsvermogen hebben, kunnen rivieren troebel zijn. Bij slecht zicht onderzoeken haaien alles wat ongewoon is met hun tanden. Een zachte beet van de vlijmscherpe tanden van een haai kan echter fataal zijn voor een mens met een dunne huid.
FALSE: Haaien moeten in beweging blijven om te overleven
Dit werd ooit algemeen gedacht, maar dat is niet zo. De meeste haaien kunnen op de bodem rusten en water over hun kieuwen pompen. De mooie en bedreigde Australische grijze verpleegsterhaai kan bijna stationair in het water hangen. Ze rusten vaak in groepen, wachtend om in het donker te gaan foerageren.
Waar: haaien hebben een natuurlijke hiërarchie
Bij haaien, zoals bij de meeste dieren, geldt dat als je groter en beter bewapend bent dan je metgezellen, je over het algemeen voorrang hebt. Op Shark Reef bij Pacific Harbour in Fiji, hebben we een grote tijgerhaai een groep etende stierhaaien zien verstrooien, ondanks dat de laatste zelf erg groot waren. Bij één gelegenheid hebben de stieren hun krachten gebundeld en de tijger overmeesterd. Shark Reef is de enige plaats die wij kennen waar voortdurend professioneel onderzoek wordt gedaan naar het gedrag van haaien in hun natuurlijke omgeving. Op elke willekeurige dag kan een duiker tussen vijf en zeven haaiensoorten zien, die elk door de plaatselijke bevolking zijn getraind om zich op verschillende diepten op bepaalde manieren te voeden. Zo zal de witpunthaai niet in de buurt komen van het aas waar de stierhaaien zich aan tegoed doen. De zwartpunthaaien, witpunthaaien en grijze rifhaaien worden allen gevoerd in ondiep water langs de rand van het rif. De grotere haaien worden gevoederd met tonijnkoppen op een diepte van ongeveer 15 m. Het is een verbazingwekkende ervaring om 20 of meer stierhaaien in de rij te zien staan voor een tonijnkop terwijl wetenschappers hun geslacht, gedrag en eventuele kenmerkende markeringen registreren.
Haaien zijn prachtig. Voor mij zijn ze de perfecte schepping van de natuur. Ze bewoonden deze planeet lang voor ons, maar toch worden ze wereldwijd in steeds grotere aantallen geoogst (ongeveer 100 miljoen per jaar). De populariteit van haaienvinnensoep heeft ervoor gezorgd dat het aantal haaien snel is afgenomen.
Haaienvinnen – de wrede maar lucratieve praktijk om vinnen van levende haaien af te snijden en ze terug in de oceaan te gooien om langzaam te verdrinken – is in dit land verboden, maar Australië importeert elk jaar 10 ton gedroogde haaienvinnen uit landen die het vinnen niet hebben verboden, waaronder China en de Filippijnen, wat neerkomt op naar schatting 26.000 haaien. Gedroogde haaienvinnen zijn op grote schaal verkrijgbaar in Sydney’s Chinatown voor tot wel $1400 per kilo. Een kom haaienvinnensoep kost meer dan $150.
Het oogsten van deze prachtige dieren zal niet ophouden tot het te laat is. Zoals alle roofdieren zijn haaien trage fokkers; het kan tot 12 jaar duren voordat een vrouwtjes grote witte haai geslachtsrijp is en als ze dat eenmaal is, baart ze maar eens in de drie jaar een pup. Haaien zijn nu al moeilijk te vinden en, tragisch genoeg, voorzie ik een dag in de niet al te verre toekomst waarop we ze helemaal niet meer zullen tegenkomen.
Krijg grote besparingen en een cadeau wanneer u zich abonneert op ons tijdschrift
GELATEERDE VERHALEN