Gorgo van Sparta

Gorgo was de koningin van de Griekse stadstaat Sparta, dochter van koning Cleomenes (regeerde 520-490 v. Chr.), echtgenote van koning Leonidas (regeerde 490-480 v. Chr.), en moeder van koning Pleistarchus (regeerde 480-458 v. Chr.). Haar geboorte- en sterfdata zijn onbekend, maar algemeen wordt aangenomen, gebaseerd op gevolgtrekkingen van Herodotus, dat zij in 518 of 508 v. Chr. werd geboren, reeds in 490 v. Chr. met koning Leonidas gehuwd was, en diens dood bij Thermopylae in 480 v. Chr. overleefde. Waarschijnlijk leefde zij nog tijdens het bewind van haar zoon Pleistarchus, maar hoe lang en welke rol zij aan zijn hof speelde is niet bekend. Zij is een opmerkelijke figuur vanwege haar wijsheid, haar intelligentie en het gezag dat zij in het leven van de mensen om haar heen leek uit te oefenen. Zowel haar vader als haar echtgenoot luisterden naar haar raadgevingen, en zij is een van de weinige vrouwen die door Herodotus in zijn Historiën wordt genoemd. De historica en romanschrijfster Helena P. Schrader schrijft:

Het meest opmerkelijke aan Gorgo, de echtgenote van koning Leonidas I van Sparta, is dat we überhaupt iets over haar weten. Herodotus en andere oude Griekse geschiedschrijvers maken veel vaker melding van Perzische koninginnen dan van echtgenotes van Grieken – niet omdat Perzische vrouwen machtiger waren dan hun Griekse tegenhangers, maar omdat Perzen meerdere echtgenotes hadden, en het dus soms nuttig was om vast te leggen door wie van hen een bepaalde Perzische figuur was geboren. Aangezien Grieken slechts één wettige echtgenote hadden, was er geen behoefte aan een dergelijke verduidelijking als het ging om vooraanstaande Griekse burgers. Zelfs de namen van Spartaanse koninginnen worden zelden vermeld. We kennen bijvoorbeeld niet de namen van Leonidas’ moeder of van zijn stiefmoeder, de “tweede vrouw” die in de tweede helft van de 6e eeuw v. Chr. alle ellende veroorzaakte in de familie Agiad.
De bijna volledige afwezigheid van Griekse vrouwen in de antieke geschiedenis (in tegenstelling tot de Griekse mythologie en het Griekse drama) is een gevolg van het feit dat de antieke historici overwegend Atheense mannen waren uit de klassieke of Hellenistische perioden. De Atheners uit deze perioden vonden dat vrouwen niet in het openbaar gezien – laat staan gehoord – moesten worden. Vrouwen hadden geen publieke rol en dus ook niets te zoeken in de politiek of de geschiedenis. Zoals Pericles zei in een van zijn beroemdste toespraken: “De grootste glorie van een vrouw is dat ze het minst besproken wordt, of ze je nu prijzen of bekritiseren.” (Thucydides, Geschiedenis van de Peloponnesische Oorlog, 2:46.). Gorgo was, naar die maatstaf, een hopeloos stuk schandaal.

Early Life

Als Spartaans meisje van adel zou Gorgo aan het hof zijn opgevoed, getraind in zang, dans, literatuur en, vooral, lichamelijke opvoeding. In tegenstelling tot de Atheense vrouwen, die als minderwaardig werden beschouwd en naar huis werden verbannen, waren de Spartaanse vrouwen vrij om een opleiding te volgen, land te bezitten, echtscheiding te initiëren, en te gaan en staan waar zij wilden (binnen redelijke grenzen). Men heeft daarom gespeculeerd dat er andere vrouwen waren, waarschijnlijk vele, die even opmerkelijk waren als Gorgo, maar wier leven en daden eenvoudigweg niet werden opgetekend. Het eerste verslag van haar in Herodotus is van toen zij acht of negen jaar oud was (hoewel men denkt dat zij eigenlijk ouder was). Dit was in de tijd van de opstand van de Ionische stadstaten tegen de Perzische overheersing (ca. 499-493 v. Chr.), die op touw was gezet door de tiran van Miletus, Aristagoras, en gesteund werd door de stadstaat Athene. Toen de opstand mislukte, vluchtte Aristagoras naar het Griekse vasteland en vervolgens naar de Peloponnesos om de hulp van Sparta in te roepen bij het verdrijven van de Perzen uit Ionië.

Koning Cleomenes had Aristagoras reeds weggestuurd, omdat hij dit verzoek afwees, maar Aristagoras bezocht hem bij hem thuis en trachtte hem om te kopen. Herodotus vermeldt interessant genoeg dat Gorgo met haar vader in de kamer aanwezig was toen Aristagoras aankwam, en toen Aristagoras de koning vroeg het kind weg te sturen zodat zij onder vier ogen konden praten, weigerde Cleomenes en zei dat hij vrijuit moest spreken in haar bijzijn. Aristagoras bood hem toen een aanzienlijke som smeergeld aan voor zijn hulp, maar dat werd geweigerd, dus bood hij de koning meer en nog meer geld, totdat Gorgo zei: “Vader, uw bezoeker zal u bederven als u niet opstaat en weggaat” (Herodotus, 5.51). Cleomenes volgde haar raad op en weigerde Aristagoras’ omkoping. Schrader schrijft,

In geen enkele andere Griekse stad dan Sparta zou het een vrouw van welke leeftijd dan ook zijn toegestaan aanwezig te zijn bij een bijeenkomst van staatshoofden, laat staan dat er naar haar geluisterd en geluisterd zou worden. Gorgo’s advies was des te opmerkelijker omdat het goed was. Het was de Atheense hulp bij de Ionische opstand die de toorn van Perzië over het Griekse vasteland deed neerdalen. Sommigen zeiden daarom dat het gemakkelijker was om dertigduizend Atheense mannen in de maling te nemen dan één Spartaans meisje.

Huwelijk met Leonidas

In 490 v. Chr. stierf Cleomenes zonder mannelijke troonopvolger, en dus werd zijn halfbroer Leonidas koning. Leonidas en Gorgo waren toen al getrouwd, en dus werd zij koningin van Sparta. Het is in deze periode dat het andere verhaal van Herodotus over haar zich afspeelt. De Perzen, onder koning Darius I, probeerden Griekenland binnen te vallen als vergelding voor Athene’s hulp aan de Ionische Grieken in 490 v. Chr. maar werden verslagen in de Slag bij Marathon. Toen Darius stierf, zwoer zijn zoon Xerxes de Grote het werk af te maken dat zijn vader begonnen was en verzamelde het grootste leger dat ooit te velde was gebracht tot dan toe. Toen Xerxes zijn oorlogsmachine aan het voorbereiden was, woonde er een man genaamd Demartus in de Perzische stad Susa. Demartus was samen met Cleomenes heerser geweest tot 491 v. Chr. toen Cleomenes hem na een politiek geschil in ballingschap had gedwongen. Demartus werd op de hoogte van Xerxes’ plannen voor de militaire veldtocht naar Griekenland en wilde de Spartanen waarschuwen, maar hij wist niet hoe. Susa lag diep in het Perzische Rijk en elk bericht dat naar Griekenland werd gestuurd zou hoogstwaarschijnlijk door Perzische ambtenaren worden opgepakt voordat het de grens zou bereiken.

Herodotus schrijft,

Dit was erg riskant – wat als hij gepakt zou worden? – En de enige manier die hij kon vinden om de boodschap aan hen over te brengen, was een opvouwbaar schrijfplankje te nemen, de was eraf te schrapen en het besluit van de koning op het kale hout van het plankje te schrijven. Daarna bedekte hij de boodschap weer met gesmolten was, zodat het tablet tijdens de reis niet de argwaan zou wekken van de wachters op de route. (7.239)

Toen het tablet Sparta bereikte en naar de koning werd gebracht, wist niemand wat ermee te doen. Terwijl zij zich afvroegen waarom Demartus hun een blanco tablet had gestuurd en wat het kon betekenen, concludeerde Gorgo dat het waarschijnlijk om een gecodeerde boodschap ging. Zij stelde voor dat zij de was eraf zouden schrapen en toen zij dat deden, vonden zij zijn boodschap over de Perzische invasie. Daarop stuurden zij een bericht naar Athene en de andere stadstaten, zodat de Grieken zich op een oorlog konden voorbereiden. Als Gorgo niet had herkend dat de boodschap onder de was zat, zouden de Perzen Griekenland hoogstwaarschijnlijk hebben overrompeld, of zouden de Grieken zich in ieder geval niet zo vroeg hebben kunnen voorbereiden. Het strekt Leonidas en het Spartaanse hof ook tot eer dat zij niet zo dwaas waren om een suggestie te negeren alleen omdat die van een vrouw kwam. Het is interessant te speculeren over wat er gebeurd zou zijn als de boodschap naar Athene was gestuurd in plaats van naar Sparta.

Leonidas, natuurlijk, zou beroemd worden door zijn laatste stand bij Thermopylae met zijn 300 Spartanen tijdens de invasie van 480 BCE. Schrader schrijft:

Toen Leonidas bij Thermopylae naar buiten marcheerde om te sterven, vroeg Gorgo hem om instructies. Zijn antwoord was een laatste compliment aan haar. Hij zei: “Trouw met een goede man en krijg goede kinderen.” Geen zonen, kinderen. Leonidas wilde dat Gorgo niet om hem zou treuren, maar gelukkig zou zijn, en hij hechtte evenveel waarde aan dochters als aan zonen – waarschijnlijk omdat hij van Gorgo het belang van slimme en loyale vrouwen had geleerd.

Anecdotes

Er zijn een aantal anekdotes aan haar toegeschreven die getuigen van een sterke en intelligente vrouw. Toen zij eens in Athene was, vroeg een vrouw haar waarom het scheen dat alleen Spartaanse vrouwen hun mannen konden beheersen. Zij antwoordde: “Omdat alleen Spartaanse vrouwen mannen baren”, waarmee zij bedoelde dat alleen Sparta echte mannen voortbracht. Dat zij vrij genoeg was in haar leven om met Leonidas naar Athene te reizen, en kennelijk deel te nemen aan zijn officiële zaken in de stad, getuigt van de vrijheid van Spartaanse vrouwen in het algemeen en van Gorgo’s status in het bijzonder. Na de dood van Leonidas werd Pleistarchus koning van Sparta en verdween Gorgo uit de geschiedschrijving.

Gorgo wordt nog steeds beschouwd als een van de slimste en invloedrijkste vrouwen uit de antieke geschiedenis, niet alleen als echtgenote van Leonidas maar ook vanwege haar eigen bijdragen. Ze was te zien in de film The 300 Spartans (1962 CE) waar haar rol werd gespeeld door Anna Synodinou en in de films 300 (2006 CE) en 300: Rise of an Empire (2014 CE) gespeeld door Lena Headey en geportretteerd volgens het traditionele beeld van haar als een sterke en nobele vrouw.