Agressie, leeftijd 3 tot 6

Mijn kind slaat, schopt en bijt andere kinderen. Moet ik me zorgen maken?

Niet noodzakelijk. Agressief gedrag is een normaal onderdeel van de emotionele en gedragsmatige ontwikkeling, en bijna elk kind slaat, schopt en schreeuwt als het overmand wordt door sterke emoties. Maar als je kind vaak agressief is of snel opvliegend, doe het dan niet af als “Kinderen blijven kinderen”. Op deze leeftijd zou hij fysieke agressie moeten ontgroeien, omdat hij ontdekt dat hij woorden kan gebruiken in plaats van zijn vuisten of voeten. Tussen de leeftijd van 2 en 5 jaar groeien de woordenschat en grammaticale vaardigheden van een kind snel, en leert hij door trial-and-error (en de begeleiding van volwassenen) dat hij betere resultaten zal krijgen door een geschil uit te praten dan door zijn speelkameraadje aan het haar te rukken.

Sommige kinderen hebben echter moeite met het ontwikkelen van taalvaardigheden of hebben gedrags-, emotionele of leerstoornissen die resulteren in bijzonder hoge niveaus van angst, vrees, frustratie of woede. Wanneer een dergelijk probleem aan het licht komt, kunnen ouders, leerkrachten en begeleiders het kind begeleiden op manieren die niet leiden tot opgekropte angst en woede, waardoor het moeilijke gedrag wordt getemperd of zelfs opgelost.

De meest voorkomende reden waarom kinderen agressief worden, is echter omdat ze getuige zijn geweest van agressie. Als uw kind is blootgesteld aan geweld, thuis of op een plaats waar u minder controle hebt over wat er gebeurt, onderneem dan onmiddellijk stappen om ervoor te zorgen dat het niet doorgaat en om hem te helpen begrijpen dat het niet had mogen gebeuren.

Als het agressieve gedrag van uw kind frequent en ernstig is, of als uw pogingen om het te beteugelen geen effect hebben, moet u uw kinderarts raadplegen of een opgeleide geestelijke gezondheidswerker, zoals een kinderpsycholoog of psychiater.

Wat zijn de kenmerken van een agressief kind?

Alle kleuters grijpen wel eens een speeltje van een klasgenootje of maken een woedeaanval van jewelste. Maar een kind dat een agressieprobleem heeft, gedraagt zich meestal als volgt:

• Vaak zijn geduld verliezen, intens boos worden.
• Is extreem prikkelbaar of impulsief.
• Is snel gefrustreerd en heeft een korte aandachtsspanne.
• Physiek aanvallen en vechten met andere kinderen of volwassenen.
• Is vaak storend, twistziek of nors.
• presteert slecht op school of kan niet deelnemen aan georganiseerde groepsactiviteiten.
• heeft moeite deel te nemen aan sociale situaties en vrienden te maken.
• maakt voortdurend ruzie of vecht met gezinsleden en verzet zich onvermijdelijk tegen het ouderlijk gezag.

Een agressief kind gedraagt zich zo op meer dan één gebied, zoals thuis, op school en bij sociale evenementen of sportactiviteiten.

Waarom gedraagt een kind zich agressief?

Fysieke angst is een eenvoudige verklaring. Uw kind kan bijvoorbeeld uitvallen als hij zich in het nauw gedreven voelt door een ander kind. Andere redenen hebben minder te maken met instinct en meer met omstandigheden. In deze jaren leren kinderen een groot aantal nieuwe vaardigheden, waardoor ze gemakkelijk gefrustreerd kunnen raken. Omdat ze zich moeten aanpassen aan nieuwe routines, zoals in de crèche of kleuterschool, kunnen ze ook minder tijd thuis met hun ouders doorbrengen. Als ze zich verontwaardigd of verwaarloosd voelen, kunnen ze reageren door op het dichtstbijzijnde speelkameraadje te springen. Bovendien bijten, slaan of krijgen kinderen soms een driftbui omdat ze uitgeput zijn of honger hebben. Er zijn nog andere redenen voor bijzonder agressief gedrag. Enkele van die redenen die bijzondere aandacht verdienen zijn:

• Familiale moeilijkheden of onenigheid. Kinderen gedragen zich vaak agressief als reactie op conflicten in het gezin, of het nu gaat om ruziënde ouders, een broer of zus die meedogenloos plaagt, een verhuizing naar een nieuw gebied, of het verlies van de baan van de kostwinner. Dergelijke spanningen en veranderingen zetten zowel kinderen als ouders onder druk, en zelfs een jongere die niet alle details begrijpt, kan reageren door andere kinderen op de speelplaats te slaan of het speelgoed van een broer of zus kapot te maken, vooral als andere gezinsleden op een vergelijkbare manier met hun gevoelens omgaan.
• Leerstoornissen. Ongeveer een kwart van de jeugddelinquenten in de adolescentie heeft een specifieke leerstoornis, zoals dyslexie. (Dit werkt echter niet de andere kant op: De meeste kinderen met dyslexie zijn niet agressief.) Als uw kind een probleem heeft dat het hem moeilijk maakt om te begrijpen wat mensen zeggen of om te leren lezen en schrijven, kan zijn frustratie leiden tot agressief gedrag.
• Neurologische problemen. Soms leiden beschadigingen of chemische onevenwichtigheden in de hersenen tot agressief gedrag. Als u zich hier zorgen over maakt, raadpleeg dan de arts van uw kind en overweeg een gesprek met een specialist.
• Emotioneel trauma. Echtscheiding, de dood van een ouder, huiselijk geweld of seksueel misbruik kunnen een niveau van angst, vrees, woede en depressie veroorzaken dat een kind niet kan beheersen of uiten behalve door uit te halen. Kinderen die thuis of in hun omgeving worden blootgesteld aan geweld of misbruik, zullen zich eerder agressief gedragen dan andere kinderen. (Getuige zijn van geweld, zelfs als het tegen iemand anders is gericht, kan voor een kind net zo verwoestend zijn als zelf het slachtoffer zijn.)
• Gedragsstoornissen. Bijna de helft van alle kinderen met aandachtstekortstoornis/hyperactiviteitstoornis (ADHD) heeft ook een oppositionele uitdagingsstoornis, een aandoening die wordt gekenmerkt door agressief gedrag. ADHD heeft een specifieke behandeling nodig, zodat een kind manieren kan leren om academisch, sociaal en binnen zijn gezin te presteren.
• Blootstelling aan gewelddadige televisieprogramma’s en films. De meeste deskundigen zijn van mening dat het zien van geweld op het scherm de agressie van kinderen tijdelijk kan opwekken. De American Academy of Child and Adolescent Psychiatry raadt u aan de kijkselecties van uw kind in de gaten te houden, vooral als hij aanleg heeft voor agressief gedrag.

Wat kan ik doen?

Voor alles moet u zelf niet agressief worden. Door uw kind te slaan, te schreeuwen, met dingen te gooien en hem uit te schelden, zal hij zijn slechte gedrag nooit inperken — u zult hem alleen maar een voorbeeld geven van nieuwe dingen die hij kan proberen en hem nog meer op stang jagen. Laat je kind zien dat jij je driftbuien onder controle hebt, dan zal hij uiteindelijk leren dat hij die van hem ook onder controle heeft.

Als je hier moeite mee hebt, probeer dan de gedachten te identificeren die je woedend maken. Misschien concludeer je elke keer dat je kind negeert wat je zegt, dat hij een oorlog tegen je voert, en die gedachte triggert je woede. Herinner jezelf eraan dat, realistisch gezien, de meeste kinderen in deze leeftijdsgroep niet zo vaak instructies opvolgen; ze kunnen hun groeiende onafhankelijkheid uitproberen of gewoon afgeleid zijn door een interessante aanblik of activiteit. Besluit dat je de volgende keer dat je die gedachte hebt, diep ademhaalt, tot 10 telt en tegen jezelf zegt: “Dit is geen oorlog. Ik ga niet boos worden.” Loop zo nodig naar de andere kant van de kamer en wacht daar tot u bent afgekoeld.

Ten tweede moet u hem leren zijn emoties te herkennen en te begrijpen en hem begeleiden naar aanvaardbare manieren om zijn woede, angst en teleurstelling te laten zien. Deze tips kunnen helpen:

• Respondeer onmiddellijk wanneer uw kind zich agressief gedraagt. Wacht niet tot hij zijn broer voor de derde keer slaat om te zeggen: “Oké, zo is het genoeg!” Je kind moet direct weten wanneer hij iets verkeerd heeft gedaan. Een time-out (een minuut voor elk jaar dat je kind ouder is) is een goede manier om hem te laten weten dat hij zijn gedrag moet heroverwegen. U kunt ook een privilege, zoals televisietijd, met een bepaalde tijd inkorten elke keer dat hij zich misdraagt.
• Koel af; bespreek dan wat er is gebeurd. Het beste moment is nadat uw kind tot rust is gekomen, maar voordat hij het voorval is vergeten – idealiter een uur of zo. Bespreek rustig en voorzichtig de omstandigheden die tot het agressieve gedrag hebben geleid. Vraag uw kind uit te leggen wat de aanleiding was. Benadruk dat het heel normaal is om boze gevoelens te hebben, maar dat het niet goed is om die te uiten door te slaan, te schoppen of te bijten. Stel betere manieren voor om te reageren, bijvoorbeeld door zijn emotie te verwoorden (“Ik ben echt boos omdat je mijn basketbal hebt afgepakt”) of door een volwassene te zoeken om het geschil te bemiddelen. U kunt hem ook aanraden even weg te lopen van de situatie of de persoon die hem kwaad maakt, om na te denken over hoe hij het beste kan reageren.
• Discipline consequent. Reageer zo veel mogelijk op dezelfde manier op elke episode. Na verloop van tijd zal uw saaie, voorspelbare reactie (“Oké, je hebt Billy weer geslagen. Dat betekent weer een time-out”) een patroon vormen dat uw kind zal herkennen. Uiteindelijk zal hij zich dit patroon eigen maken en op de gevolgen anticiperen voordat hij handelt, wat de eerste stap is in het beheersen van zijn eigen gedrag.
• Stimuleer zelfbeheersing. In plaats van alleen op te letten als uw kind stout is, moet u proberen hem te betrappen op zijn goede gedrag – bijvoorbeeld als hij vraagt of hij even mag spelen met de computer in plaats van de joystick weg te grissen. Laat hem zien dat zelfbeheersing en het oplossen van conflicten emotioneel bevredigender zijn – en betere resultaten opleveren – dan iemand op zijn hoofd slaan. Je kunt hem zelfs belonen met een sticker of een gekleurde stift, telkens als hij erin slaagt zijn driftbui te beheersen.
• Maak hem verantwoordelijk. Als uw kind iemands eigendom beschadigt, moet hij betalen voor het repareren of vervangen ervan, ofwel van zijn zakgeld ofwel met geld dat hij verdient door extra klusjes in huis te doen. Zie dit niet als een straf die van ouder op kind wordt opgelegd; benadruk dat dit het natuurlijke gevolg is van een strijdlustige daad, en dat iedereen (kind of volwassene) die iets beschadigt dat niet van hem is, hetzelfde zou moeten doen.
• Leer je kind de morele redenen om niet agressief te handelen. Vertel uw kind dat fysiek geweld niet goed is omdat het andere mensen kwetst. Zelfs als hij het concept van goed en fout nog niet helemaal kan bevatten, is het belangrijk dat u nu de basis legt voor de ontwikkeling van empathie en ethiek.

Wanneer moet ik hulp zoeken?

Raadpleeg uw kinderarts als de bovenstaande technieken geen verschil maken of als het agressieve gedrag van uw kind het moeilijk voor hem maakt om deel te nemen aan school, familie of andere activiteiten.

Uw kinderarts kan u doorverwijzen naar een kinderpsycholoog of psychiater, die uw kind kan beoordelen op emotionele of gedragsproblemen of een leerstoornis die kan leiden tot agressief gedrag.

Afhankelijk van de problemen die aan het licht komen, kan de behandeling bestaan uit gedragstherapie, een gespecialiseerde instructieaanpak op school, gezinsbegeleiding, of zelfs medicijnen op recept. Sommige van de medicijnen die worden gebruikt om storend gedrag (evenals impulsiviteit en afleidbaarheid) te verminderen zijn – contra-intuïtief – stimulerende middelen. Andere soorten medicijnen, waaronder antidepressiva, medicijnen tegen hoge bloeddruk en anti-epileptica, kunnen worden gebruikt.

Maar de reacties op deze medicijnen variëren, dus u zult deze optie willen onderzoeken met de hulp van uw kinderarts of de therapeut van uw kind. Hoewel sommige artsen bijvoorbeeld antidepressiva voorschrijven aan kinderen, waarschuwt de FDA dat dergelijke medicijnen de zelfmoordneiging bij jongeren kunnen vergroten. U zou ook kunnen overwegen dat stimulerende middelen zoals Ritalin de groei bij kinderen aanzienlijk blijken te onderdrukken.

Het omgaan met agressie bij uw kind is verontrustend en vraagt veel geduld. Zoek ook hulp voor jezelf, of dat nu is via individuele begeleiding, een steungroep of gewoon lange gesprekken met goede vrienden. Als u zich zelf gesteund voelt, kunt u uw kind de vaste, liefdevolle begeleiding geven die het nodig heeft.

American Academy of Child and Adolescent Psychiatry. Feiten voor gezinnen: Conduct Disorders.http://aacap.org/cs/root/facts_for_families/conduct_disorder

American Academy of Child and Adolescent Psychiatry. Feiten voor gezinnen: Inzicht in gewelddadig gedrag bij kinderen. http://aacap.org/cs/root/facts_for_families/understanding_violent_behavior_in_children_and_adolescents

American Academy of Child and Adolescent Psychiatry. Feiten voor gezinnen: Vechten en bijten. 2008. http://www.aacap.org/cs/root/facts_for_families/fighting_and_biting

American Academy of Child and Adolescent Psychiatry. Kinderen en tv-kijken. http://www.aacap.org/cs/root/facts_for_families/children_and_watching_tv

US Food and Drug Administration. FDA Alert Suïcidale gedachten of handelingen bij kinderen en volwassenen. http://www.fda.gov/cder/drug/InfoSheets/patient/BupropionPT.htm

National Alliance on Mental Illness. Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder. http://www.nami.org/Template.cfm?Section=By_Illness&template=/ContentManagement/ContentDisplay.cfm&ContentID=9554