De å in Scandinavische alfabetten vertegenwoordigt twee klanken, een korte en een lange.
- De korte versie staat voor IPA /ɔ/.
- In het Zweeds staat de lange versie voor IPA /oː/. In het Deens en Noors wordt de lange versie uitgesproken als IPA /ɔː/.
OorsprongEdit
De Å-klank had oorspronkelijk dezelfde oorsprong als de lange /aː/-klank in het Duitse Aal en Haar (Scandinavisch ål, hår, Engels eel, hair).
Historisch gezien stamt de å af van de Oudnoordse lange /aː/ klinker (gespeld met de letter á), maar in de loop der tijd ontwikkelde hij zich tot een klank in de meeste Scandinavische taalvariëteiten (in het Zweeds en Noors heeft hij uiteindelijk de uitspraak ) bereikt. In het Middeleeuwse schrift werden vaak dubbele letters gebruikt voor lange klinkers, en de klinker werd nog steeds geschreven met de letter Aa. In het Oud-Zweeds werd het gebruik van de ligatuur Æ en van Ø (oorspronkelijk ook een variant van de ligatuur Œ) die de klanken respectievelijk weergaven, geleidelijk vervangen door nieuwe letters. In plaats van ligaturen te gebruiken, werd een minuscule E boven de letters A en O geplaatst om nieuwe lettertekens te creëren. Deze evolueerden later tot de moderne letters Ä en Ö, waarbij de E werd vereenvoudigd tot de twee puntjes die nu umlaut worden genoemd. Deze constructie werd ook toegepast om een nieuw graphema te construeren waar eerder een “aa” was gebruikt. Een minuscule O werd boven op een A geplaatst om een nieuwe letter te creëren. Het werd voor het eerst in druk gebruikt in de Gustav Vasa Bijbel die in 1541 werd gepubliceerd en verving de Aa in de 16e eeuw.
In een poging om de orthografie te moderniseren, probeerden taalkundigen in de 19e eeuw de Å in het Deense en Noorse schrift te introduceren. De meeste mensen voelden geen behoefte aan de nieuwe letter, hoewel de lettergroep Aa in Denemarken en Noorwegen al eeuwenlang als Å werd uitgesproken. Aa werd meestal behandeld als een enkele letter, uitgesproken als de huidige Å bij het spellen van namen of woorden. In 1917 werd in Noorwegen en in 1948 in Denemarken de orthografie hervormd om Å officieel te maken. Er wordt wel beweerd dat de Å pas na de Tweede Wereldoorlog in de officiële Deense spelling terechtkwam als gevolg van anti-Duitse en pro-Scandinavische sentimenten. Het Deens was de enige taal naast het Duits en het Luxemburgs die in de laatste decennia nog zelfstandige naamwoorden met een hoofdletter gebruikte, maar schafte die bij dezelfde gelegenheid af.
In enkele namen van Deense steden of gemeenten is de oude spelling als optie gehandhaafd wegens plaatselijk verzet, bijv. Aalborg en Aabenraa; Ålborg en Åbenrå zijn echter de door de Deense Taalcommissie aanbevolen schrijfwijzen. Tussen 1948 en 2010 werd de stad Aarhus officieel gespeld als Århus. Vanaf 2011 is de stad echter overgestapt op de schrijfwijze Aa, in een controversieel besluit waarin de voordelen van internationalisering en webcompatibiliteit werden aangevoerd.
IJslands en Faeröers zijn de enige Noord-Germaanse talen die de å niet gebruiken. De Oudnoordse letter á blijft behouden, maar de klank die hij nu uitdrukt is een tweeklank, die in het IJslands en het Faeröers wordt uitgesproken. De korte variant van het Faeröers á wordt wel uitgesproken.
Gebruik in namenEdit
In sommige plaatsnamen overheerst de oude Aa-spelling, in Denemarken vaker dan in Noorwegen (waar die sinds 1917 in het officiële gebruik is afgeschaft). Inwoners van Aalborg en Aabenraa verzetten zich tegen de Å, terwijl Ålesund zelden met de Aa-spelling wordt gezien. Volgens de officiële regels zijn beide vormen in de meest voorkomende gevallen toegestaan, maar Å is altijd correct. Å als woord betekent “kleine rivier” in het Deens, Zweeds en Noors en komt voor in plaatsnamen.
Vóór 1917, toen de spelling met de dubbele A gebruikelijk was, bevatten sommige Noorse plaatsnamen drie of vier opeenvolgende A-letters: bijvoorbeeld Haaa (nu Håa, een rivier) en Blaaaasen (Blååsen, “de blauwe (“blå”) heuvelrug (“ås”)”).
In familienamen gebruikt de drager van de naam naar keuze Aa of Å, maar omdat familienamen worden overgeërfd zijn ze bestand tegen verandering en wordt vaak de traditionele Aa-stijl gehandhaafd. Zo komt de achternaam Aagaard veel vaker voor dan Ågård. De achternaam Aa wordt altijd met de dubbele A gespeld, nooit met de enkele å. Voornamen – die minder vaak vererfd worden – zijn echter grotendeels overgegaan op het gebruik van de Å. Zo spellen in Noorwegen meer dan 12.000 mannelijke burgers hun naam Håkon, terwijl slechts ongeveer 2.500 de naam Haakon dragen.
Bedrijfsnamen worden soms uit vrije wil met de dubbele A gespeld, meestal om een indruk van ouderwetsheid of traditionaliteit over te brengen. De dubbele A, die een enkele klank vertegenwoordigt, wordt gewoonlijk in initialen behouden, b.v. voor personen wier voornaam, midden- en/of achternaam met de dubbele A begint. Zo zou een man die “Hans Aagard Hauge” heet, zijn initialen spellen als “H. Aa. H.” (niet “H. A. H.” of “H. Å. H.”), terwijl een vrouw met de naam Aase Vestergaard haar initialen zou spellen als “Aa. V.” (niet “A. V.” of “Å. V.”).
CollationEdit
Danish and NorwegianEdit
Correcte alfabetisering in het Deens en Noors plaatst Å als laatste letter in het alfabet, de volgorde is Æ, Ø, Å. Dit geldt ook voor de alternatieve spelling “Aa”. Tenzij dit handmatig wordt gecorrigeerd, zullen sorteeralgoritmen van programma’s die voor het Deens of Noors zijn gelokaliseerd, bijvoorbeeld Aaron na Zorro plaatsen.
In het Deens hangt de juiste sortering van aa af van de uitspraak – als de klank als één klank wordt uitgesproken, wordt hij gesorteerd als Å, ongeacht of de klank “a” of “å” is; zo wordt bijvoorbeeld de Duitse stad Aken onder Å vermeld, evenals de Deense stad Aabenraa. Dit is § 3 in de Deense Retskrivningsreglerne.
ZweedsEdit
In het Zweedse en Finse alfabet is Å gesorteerd na de Z, als de derde letter van het einde, de volgorde is Å, Ä, Ö. Dit is het gemakkelijkst te onthouden in de Noordse talen, dat Deens en Noors Z eerst volgen met de E-letters Æ en Ø en dan het symbool met een ééntakt diakritisch teken Å. Zweeds en Fins volgen Z met een ééntakt diakritisch teken Å en dan een twee-takt (of twee-streep) diakritisch teken Ä, Ö. Een gecombineerd Scandinavisch sorteermemoniem is Æ, Ø, Å, Ä, Ö.
Internationale transcriptieEdit
Alternatieve spellingen van het Scandinavische Å zijn een punt van zorg geworden door de globalisering, en met name door de popularisering van het World Wide Web. Dit is voor een groot deel te wijten aan het feit dat vóór de invoering van het IDNA-systeem rond 2005, internetdomeinen met Scandinavische letters niet werden herkend door het DNS-systeem, en in ieder geval niet voorkomen op toetsenborden die zijn aangepast voor andere talen. Hoewel het wordt aanbevolen om de Å zoveel mogelijk intact te laten, is het op één na beste om de oudere, dubbele A-spelling te gebruiken (bijv. “www.raade.com” in plaats van “www.råde.com”). Dit komt omdat, zoals eerder besproken, de Å/Aa een aparte klank aangeeft. Als de Å wordt weergegeven als een gewone A zonder de overring (bijv. “www.rade.com”), is er geen aanwijzing dat de A een geheel andere klank moet voorstellen. Toch is het in Zweden, in vergelijking met Noorwegen en Denemarken, bijzonder gebruikelijk om de Å als een gewone A weer te geven, omdat de spelling Aa daar van oudsher niet wordt gebruikt.